Zasadą przeciwstawną formalizmowi jest zasada dowolności.
Przykładów z Kodeksu Postępowania Cywilnego (KPC) nie ma zbyt wiele ale np. taką formę mogą strony w pewnym zakresie realizować w postępowaniu przed sądem polubownym art. 1184 § 2 KPC.
ZASADA INICJATYWY PROCESOWEJ ORGANÓW PROCESOWYCH
I EGZEKUCYJNYCH
Organy procesowe to sąd, przewodniczący składu sędziowskiego.
Przeciwstawną jej jest zasada inicjatywy uczestników postępowania. Zasada ta rządzi tym od kogo zależy podejmowanie kolejnych czynności procesowych w sprawie. Zasada inicjatywy zakłada, że to organy procesowe stosownie do stadium postępowania podejmują odpowiednie czynności.
ZASADA INICJATYWY PROCESOWEJ STRON
Zasada inicjatywy procesowej stron, realizuje się w tym, że od strony zależy co z zasadą dyspozycyjności, czy zaskarżyć czy nie zaskarżyć orzeczenie, ale jeśli zaskarży to dalszy tok postępowania zależy od organów procesowych. Sąd na podstawie np. wniesienia pozwu, złożenia wniosku, interwencji głównej czy ubocznej, podejmuje następnie wszystkie czynności włącznie z wezwaniem do usunięcia braków, wniesienia opłaty itp.