Zasada domniemania niewinności
Tę zasadę reguluje art. 5 Kodeksu Postępowania Karnego (KPK).
Art. 5. § 1. (1) Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zo-stanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem.
§ 2. Niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego.
Zasada domniemania niewinności oskarżonego stanowi zasadniczą dyrektywę określającą sytuacje procesową oskarżonego. Domniemanie niewinności oznacza, że oskarżony ma być uważany za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania karnego.
Zasada domniemania niewinności oskarżonego sformułowana w § 1 posiada konstytucyjną podstawę, określoną w art. 42 ust. 3 Konstytucji RP, jak i międzynarodowy aspekt wynikający z unormowania jej w art. 6 ust. 2 w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
Domniemanie niewinności oznacza dla oskarżonego uwolnienie go od obowiązku udowodnienia swej niewinności (art. 74 § 1 KPK), którą przyjmuje się z założenia i którą obalić ma oskarżyciel udawadniając winę oskarżonego. Na oskarżonym nie spoczywa zatem ciężar dowodu.
Dla organu procesowego domniemanie niewinności oznacza nakaz traktowania oskarżonego jak niewinnego, niezależnie od posiadanego już przekonania. Nie oznacza ono natomiast wymogu subiektywnego przekonania organu, że oskarżony jest niewinny. Stąd też możliwe jest stosowanie wobec niego w toku procesu środków zapobiegawczych, w tym i tymczasowego aresztowania. Wszelkie jednak akty procesowe, niebędące prawomocnym wyrokiem stwierdzającym winę oskarżonego, nie mogą przekreślić domniemania niewinności. Tak więc zastosowanie owego środka, czy nawet wydanie wyroku skazującego, nie obala domniemania niewinności i w toku dalszego procesu na oskarżycielu nadal ciąży ciężar dowodu (obowiązek udowodnienia winy), a oskarżony przed sądem odwoławczym nadal nie musi udowadniać, że jest niewinny, a jedynie wykazać uchybienia, jakimi dotknięte jest wydane orzeczenie.
Domniemanie niewinności zostaje obalone dopiero przez prawomocny wyrok sądu stwierdzający winę oskarżonego (skazanie, warunkowe umorzenie), z tym że w razie uchylenia takiego orzeczenia w trybie kasacji lub wznowienia postępowania albo podjęcia postępowania warunkowo umorzonego, domniemanie to odżywa.
Z uwagi na domniemanie niewinności wyrok uniewinniający zapada nie tylko wówczas, gdy udowodniono, że oskarżony jest niewinny, ale także przede wszystkim wtedy, gdy nie udowodniono, że jest on winny zarzucanego czynu.
Przed nowelizacją z 10 stycznia 2003 r. przepis art. 5 § 1 KPK zakładał, że domniemanie niewinności obala prawomocne „orzeczenie” sądu stwierdzające winę, tymczasem wedle art. 42 ust. 3 Konstytucji stwierdzenie takie winno nastąpić prawomocnym „wyrokiem”; nie każde zaś orzeczenie ma wedle KPK postać wyroku (zob. art. 93). Sugerowano w związku z tym, by pojęcie „wyroku” w ujęciu Konstytucji traktować ogólnie jako orzeczenie sądu – w rozumieniu karnych przepisów procesowych, czyli rozstrzygnięcie sądowe stwierdzające o winie i ewentualnych konsekwencjach prawnych jej ponoszenia. Zauważyć też należy, że Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 17 maja 2000 r. (P 1/99, OSNPP 9/2000, poz. 52) przyjął, że istniejące wówczas w KPK postanowienie warunkowo umarzające postępowanie, w którym przecież stwierdza się winę sprawcy (gdyż tylko wobec tego, kto jest sprawcą i ponosi odpowiedzialność karną – jest winny, można umorzyć warunkowo proces karny) nie narusza art. 42 ust. 3 Konstytucji RP, choć uzasadniono to w odmienny, nie bardzo przekonujący sposób. Nowelizacja KPK z 10 stycznia 2003 r. zastępując dotychczasowe określenie „orzeczeniem sądu” określeniem „wyrokiem” wyeliminowała powyższe wątpliwości i dostosowała kodeks do treści ustawy zasadniczej. W konsekwencji zmieniono też dalsze przepisy KPK, zastępując dotychczasowe „orzekanie przed rozprawą o warunkowym umorzeniu postępowania postanowieniem” – „orzekaniem wyrokiem na posiedzeniu” (nowy art. 341 § 5 KPK) i nadając dotychczasowemu nakazowi karnemu także postać wyroku tzw. wyroku nakazowego (m.in. nowy art. 500 § 1 KPK).