Niedozwolone postanowienia umowne (klauzule abuzywne)

 Kodeks cywilny co do zasady wprowadza zasady swobodę umów, która pozwala na dowolne kształtowanie umów w prawie cywilnym. Ma to ogromne znaczenie dla rozwoju stosunków łączących różne podmioty prawa cywilnego. Jednakże ustawodawca w celu ochrony konsumenta, jako podmiotu słabszego wprowadził ograniczenia pełnej swobody umów między innymi w postaci niedozwolonych postanowień umownych tzw. klauzul abuzywnych.
Według kodeksu cywilnego niedozwolonymi postanowieniami umownymi są postanowienia, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób niezgodny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, a ponadto które nie zostały z nim indywidualnie uzgodnione. Postanowienia, które nie są uzgadniane indywidualnie to takie, na które konsument nie ma żadnego wpływu. Do najczęściej stosowanych w praktyce rozwiązań, które uniemożliwiają konsumentowi współdecydowanie o treści umowy należą tzw. wzorce umowne ( stosowane powszechnie w biurach podróży, bankach czy przez agentów ubezpieczeniowych ). Jednakże w kwestiach dowodowych, zgodnie z powszechnie przyjętą zasadą w postępowaniu cywilnym ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie spoczywa na osobie, która się na niego powołuje, więc obowiązek ten przerzucany jest na przedsiębiorcę.
Art. 385³ kodeksu cywilnego wprowadza katalog postanowień, które uznane zostały za  niedozwolone. Nie jest to katalog zamknięty, a więc wyliczone w nim przykłady postanowień niezgodnych z prawem  nie jest zupełny.
Co do zasady niedozwolone postanowienia nie wiążą konsumenta, co w praktyce oznacza, że konsument nie musi podejmować już żadnych działań w związku z tym, że stał się stroną umowy, która zawiera niedozwolone postanowienia umowne. Strony natomiast związane są umową w pozostałym zakresie.
Badając indywidualnie przypadek dokonuje się oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny.
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów prowadzi Rejestr klauzul niedozwolonych.
Do Rejestru wpisywane są postanowienia umowne uznane za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Postanowienia, które znalazły się w takim rejestrze nie mogą być zamieszczane w umowach zawieranych między przedsiębiorcą a konsumentem. Niedopuszczalne jest także stosowanie klauzul, które nie brzmią tak samo jak te uznane za niedozwolone, ale zachowują ich sens i znaczenie. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów zamieszcza na swojej stronie internetowej  wykaz niedozwolonych klauzul sprzecznych z prawem( www.uokik.gov.pl ).
Co do zasady z powództwem o uznanie wzorca umowy za niedozwolony może wystąpić każdy, jeżeli według jego oceny umowa zawiera postanowienia niedozwolone, a mógłby hipotetycznie stać się stroną takiej umowy. Oznacza to, że nie musi wystąpić szkoda po stronie konsumenta,  wystarczy tylko realna możliwość zawarcia umowy z przedsiębiorcą ( tzw. kontrola abstrakcyjna ). Dodatkowo powództwo w tej sprawie może wytoczyć organizacja społeczna , do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów, powiatowy rzecznik konsumentów, jak również Prezes UOKiK.  Powództwo w tej sprawie należy wnieść do Sądu Okręgowego w Warszawie ( sąd ochrony konkurencji i  konsumentów ) .  Jest jedynym właściwym sądem w tej sprawie. W sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone niedopuszczalne jest zawarcie ugody, więc sąd musi wydać wyrok.