Zgodnie z kodeksem cywilnym oświadczeniem woli nazywamy takie zachowanie się osoby, które w sposób dostateczny ujawnia wolę dokonania czynności prawnej.
Wady oświadczenia woli rozumiane są jako pewne okoliczności lub stany wiedzy, czy psychiki człowieka, które wpływają na podejmowanie czynności prawnych. Wyrażają się w akcie woli lub jego uzewnętrznieniu. W polskim prawie cywilnym wyróżnia się następujące wady oświadczeń woli:
- brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli,
- pozorność,
- błąd,
- groźba .
Przez brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli rozumie się takie sytuacje , w których osoba została pozbawiona lub znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Najczęściej wada taka odnosi się do osób cierpiących na problemy natury psychicznej, w tym choroby psychiczne, niedorozwój umysłowy, zaburzenia czynności psychicznych. Należy tutaj jednak zaznaczyć, że świadome wprowadzenie się w stan upojenia alkoholowego lub odurzenie środkami narkotycznymi nie jest uznawane za brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji z art. 82 kodeksu cywilnego i nie powoduje bezwzględnej nieważności skutków czynności prawnej.
Pozorność dotyczy oświadczeń woli złożonych w celu ukrycia innej czynności oraz po to, aby w zasadzie nie wywoływać skutków prawnych. Z tego względu wyróżnia się pozorność absolutną ( strony nie chcą, aby czynność wywołała skutki prawne) i relatywną ( strony chcą wywołać skutek prawny inny niż wynika to z pozornej czynności prawnej).
Pozorność oświadczenia woli nie wpływa na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli w związku z tym osoba trzecia nabywa prawo albo zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działa w złej wierze. Przykładem czynności pozornej może być fikcyjna umowa sprzedaży nieruchomości, która w rzeczywistości ma nie wywołać żadnych skutków prawnych między stronami, jednak służy zatajeniu prawdziwego majątku przed wierzycielami.
Błąd odnosi się do sytuacji, gdzie podmiot ma mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy odnoszącym się do podejmowanych przez niego czynności. Wyróżnia się dwa rodzaje błędów: odnoszące się do treści czynności prawnej oraz błędy nie odnoszące się do tej treści. Aby błąd był uznany za wadę oświadczenia woli musi być błędem istotnym. Błąd jest uważany za istotny w sytuacji, gdyby składający oświadczenie woli oceniając sprawę rozsądnie i nie pozostając w błędzie, nie złożyłby oświadczenia woli tej treści lub w tym kształcie. W przypadku oświadczeń woli skierowanych do drugiej osoby muszą zostać spełnione jeszcze takie warunki jak:
- błąd musi być wywołany przez adresata oświadczenia woli,
- adresat musi o błędzie wiedzieć,
- adresat mógł się z łatwością o błędzie dowiedzieć.
Kwalifikowaną postacią błędu jest podstęp. Przez podstęp należy rozumieć celowe działanie osoby, które ma za zadanie wprowadzenie w błąd innego podmiotu. Działać podstępnie może strona lub inna osoba trzecia. Zgodnie z art. 86 § 2 kodeksu cywilnego podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna. Aby uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli dotkniętego wadą podstępu, należy wystosować do drugiej strony odpowiednie pismo w ciągu roku od wykrycia błędu ( czynność prawna jest wtedy nieważna od samego początku).
Wada oświadczenia woli w przypadku groźby zachodzi, jeżeli nastąpiło wymuszenie oświadczenia woli w sposób poważny i bezprawny. Groźba musi być poważna, co oznacza, że realnie istnieje zagrożenie godzące w dobra osobiste lub majątkowe osoby, do której groźba została wystosowana lub innej osobie trzeciej np. w stosunku do najbliższych zmuszanej osoby. Groźba musi być także bezprawna, a więc z użyciem środka niezgodnego z prawem lub z normami etycznymi panującymi w społeczeństwie( np. ujawnienie kompromitujących faktów lub informacji).
Skutki wad oświadczeń woli są różne, mogą wystąpić:
- bezwzględna nieważność, która powoduje, że czynność prawna dokonana wadliwie nie wywołuje żadnych skutków prawnych i nie ma możliwości przywrócenia jej ważności (konwalidacji).
- nieważność względną, która oznacza, że czynność jest ważna i skuteczna dopóki nie zostanie wzruszona przez ustawowo wskazaną osobę i w określonym czasie. Jeżeli nie dojdzie do takiego wzruszenia czynność staje się ważna i nie można jej już wzruszyć.
Do wad oświadczeń woli, które powodują bezwzględną nieważność należą brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i pozorność. Błąd, groźba, a także podstęp powodują tylko nieważność względną.