Instytucja zachowku służy ochronie interesów określonych w prawie osób i polega na zapewnieniu korzyści pieniężnych ze spadku. Ma za zadanie zabezpieczać interesy osób najbliższych pominiętych przez spadkodawcę w testamencie. Osobom, o których mowa przysługuje roszczenie względem spadkobierców, którzy zostali powołani do dziedziczenia o zapłatę określonej sumy pieniężnej ( tzw. zachowek ). W ten sposób uprawniony nie staje się spadkobiercą, lecz otrzymuje tylko rekompensatę pieniężną. Obowiązek zapłaty określonej sumy pieniężnej wchodzi w skład tak zwanych długów spadkowych i powstaje w chwili śmierci spadkodawcy.
Uprawnionymi do zachowku są : dzieci, wnuki, małżonek i rodzice spadkodawcy. Jest to katalog zamknięty osób, które mogą wystąpić z odpowiednim roszczeniem, przy czym rodzicom przysługuje zachowek jedynie, gdy spadkodawca nie miał dzieci, a wnukom w przypadku, kiedy dzieci spadkodawcy nie żyją.
Spośród grona osób, którym przysługuje prawo do zachowku zostali wykluczeni:
- małżonek, w przypadku gdy spadkodawca wystąpił o rozwód z winy tego małżonka,
- osoba, która zrzekła się dziedziczenia,
- osoba, która odrzuciła spadek ( zarówno z testamentu jak i z ustawy),
- osoba, która została uznana za niegodną,
- osoba, która została wydziedziczona.
Skuteczne wydziedziczenie ma miejsce, kiedy z testamentu jednoznacznie wynika przyczyna wydziedziczenia. Wydziedziczenie może nastąpić wyłącznie z przyczyn wskazanych przez ustawodawcę w art. 1008 kodeksu cywilnego. W związku z powyższym wydziedziczenie może nastąpić, jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jedne z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, lub wolności albo rażącej obrazy czci,
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Jednak, gdy spadkodawca przebaczył uprawnionemu do zachowku, wydziedziczenie nie jest dopuszczalne. Gdy w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, jeżeli nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Wysokość zachowku wyliczana jest w ustawowo określony sposób. W związku z tym co do zasady zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Jednakże w przypadku osób , które są trwale niezdolne do pracy oraz osób małoletnich zachowek przysługuje w wysokości dwóch trzecich wartości udziału spadkowego.
Należy jednak zaznaczyć, że przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Jeżeli uprawnionymi do zachowku są dzieci spadkodawcy do zachowku zalicza się koszty wychowania, oraz wykształcenia, które poniósł spadkodawca, jeśli przekroczyły przeciętną wartość w danym środowisku.
Z kolei zobowiązanymi z tytułu zachowku są spadkobiercy powołani do dziedziczenia, a także obdarowani darowizną doliczoną do spadku. Mogą oni jednak żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń.
Zgodnie z art. 1000 § 1 kodeksu cywilnego kiedy uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Prawo to jednak ograniczone jest do wysokości wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Roszczenia z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Natomiast roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku