Zasada ustności przeciwstawia się równie ważnej zasadzie pisemności. W naszym Kodeksie Postępowania Cywilnego (KPC) przeważa zasada ustności. Jeśli przyjąć, że tym miejscem, w którym najpełniej ta zasad ma się realizować jest rozprawa, gdyż tam sąd dokonuje ustaleń faktycznych, prowadzi postępowanie dowodowe, to przeważa zasada ustności. Art 206 KPC stanowi, że sądy mają pouczać strony.
Aczkolwiek zasada pisemności nie schodzi na drugi plan, gdyż aby zapoczątkować w ogóle postępowanie w sprawie to powód w procesie musi wnieść pozew (pozew wnosi się na piśmie w dwóch egzemplarzach, zawierający żądanie i okoliczności faktyczne). Rozprawa odbywa się realizując zasadę ustności, ale z niej sporządza się protokół – protokół jest jedynym dokumentem tego co się działo na rozprawie. Protokołowanie rozprawy jest realizacja obu zasad – pisemności i ustności. Wiele czynności uczestników postępowania wymaga realizacji zasady pisemności: pozew, wniosek w postępowaniu nieprocesowym, wniosek w postępowaniu egzekucyjnym, wniosek o udzielenie zabezpieczenia, interwencja uboczna tylko na piśmie art. 77 KPC, środki zaskarżenia, sprzeciw od wyroku zaocznego – art. 344 KPC, apelacja – art.368 KPC, zażalenie – art. 394 § 3 KPC, skarga kasacyjna – 3984 KPC, skarga na orzeczenie referendarza – art. 39822, o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia art. 4245 KPC, zarzuty, sprzeciw itp.
Uwaga !!
Można wysłuchać uczestników postępowania na piśmie, ale w postępowaniu egzekucyjnym – art. 760 § 2 KPC: „W wypadku gdy według przepisów kodeksu zachodzi potrzeba wysłuchania strony wysłuchanie odbywa się stosownie do okoliczności, bądź przez spisanie protokołu w obecności lub nieobecności drugiej strony, bądź przez oświadczenie drugiej strony na piśmie.” Połączenie obu tych zasad (pisemności i ustności) przejawia się np. przy ogłaszaniu orzeczeń na posiedzeniach jawnych. Przewodniczący musi ogłosić orzeczenie na podstawie orzeczenia sporządzonego na piśmie. Z czynności postępowania dokonywanych na posiedzeniu jawnych sporządza się protokół – art. 157 § 1 KPC (obok rejestrowania rozprawy za pomocą dźwięku albo obrazu i dźwięku), a z posiedzeń niejawnych notatki jeśli nie wydano orzeczenia – art. 157 § 3 KPC. Przebieg rozprawy z art. 210 KPC jest oczywiście także protokołowany.
W postępowaniu nieprocesowym przeważa forma pisemna – art 514 § 1 KPC mówi, że rozprawa odbywa się tylko w wypadkach wskazanych przez przepisy KPC (czyli realizuje się tu zasada ustności przez przytaczanie wzajemnie swoich twierdzeń i wniosków), ale to nie oznacza, że na posiedzeniach jawnych uczestnicy tej zasady nie realizują, bo sąd do głosu ich dopuszcza. W postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym raczej przeważa zasada pisemności (np. zajęcie nieruchomości, rzeczy, wierzytelności – komornik musi to uczynić poprzez wniosek na piśmie wierzyciela. Art 760 KPC stanowi, że na piśmie można nawet wysłuchać stronę postępowania egzekucyjnego.
Ważne jest, że czynności uczestników dokonywane na piśmie powinny spełniać wymogi formalne, aby były skuteczne:
1. Należy napisać to co jest ważne z punktu widzenia rozpoznawania danej sprawy.
2. Musimy zachować odpowiednią formę przewidzianą w art. 126 KPC (jakie powinny spełniać wymogi formalne pisma procesowe w ogólności + dodatkowe wymogi np. apelacja uregulowana w art. 368 – apelacja powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego, a nadto zawierać dalsze okoliczności tj. oznaczenie wyroku, przedstawienie zarzutów, uzasadnienie zarzutów). Podobnie jest ze skargą kasacyjną, skargą o wznowienie postępowania z art. 409 KPC, skargą kasacyjną (wymogi istotne i formalne), która powinna odpowiadać przepisom o pozwie.