Wykroczenia są odrębnymi od przestępstw czynami zabronionymi. Obejmują naruszenia zarówno o charakterze kryminalnym jak i administracyjnym. Jakie są warunki odpowiedzialności za te czyny zabronione ?
Zgodnie z art. 1 k.w. odpowiedzialność za wykroczenie dotyczy popełnienia czynu. Czynem jest zachowanie się człowieka podjęte w sytuacji możliwości sterowania swoimi ruchami. Konieczną przesłanką odpowiedzialności jest bezprawność czynu rozumiana jako czyn zabroniony przez ustawę obowiązująca w czasie jego popełnienia przy jednoczesnym braku okoliczności bezprawność wyłączającą. Ponadto czyn ten musi być zabroniony pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 zł lub nagany. W przypadku kradzieży można tu zasygnalizować, że kto kradnie lub przywłaszcza cudzą rzecz ruchomą do 250 zł popełnia wykroczenie, natomiast gdy wartość tego przedmiotu (lub tych przedmiotów) przekracza 250 zł będziemy mieli do czynienia z przestępstwem.
Kodeks wykroczeń w art. 1 przesądza, że wykroczeniem jest jedynie czyn zabroniony, który jest społecznie szkodliwy. W odróżnieniu od kodeksu karnego, który w art. 1 § 2 wskazuje, że nie stanowi przestępstwa czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma, na gruncie kodeksu wykroczeń jedynie zupełny brak społecznej szkodliwości, a nie tylko jego znikomość, nie jest wykroczeniem. Społeczna szkodliwość czynu, charakteryzuje czyn jednoznacznie negatywnie oceniany przez społeczeństwo, który ingeruje w przyjęte stosunki społeczne i w zaakceptowany sposób nieszkodliwego zachowania się. Kolejną przesłanką odpowiedzialności za wykroczenie jest zawinienie sprawcy.
Czyn będzie zawiniony jeżeli w czasie jego popełnienia można było od człowieka dojrzałego i poczytalnego wymagać zgodnego z prawem zachowania się, przy jednoczesnej możliwości rozpoznania bezprawności czynu i jego znamion. Zgodnie z art. 8 k.w. sprawca musi mieć co najmniej ukończone 17 lat, aby popełniony przez niego czyn zabroniony był uznany za zawiniony, a w konsekwencji stanowił wykroczenie. W przeciwieństwie do kodeksu karnego, kodeks wykroczeń nie przewiduje tutaj żadnych wyjątków od tej granicy wieku. Brak świadomości tego, że dany czyn będzie uznany za wykroczenie nie wyłącza odpowiedzialności, chyba, że będzie to nieświadomość rzeczywiście usprawiedliwiona (art. 7 § 1 k.w.) Jeżeli sprawca jest przekonany, że jego czyn nie odpowiada znamionom wykroczenia wskazanym w kodeksie wykroczeń, a więc u którego następuje urojenia znamion negatywnych, nie popełnia umyślnie czynu zabronionego. Może to rodzić szczególne konsekwencje. Gdy opisany w ustawie czyn zabroniony przewiduje odpowiedzialność za umyślne i nieumyślne popełnienie wykroczenia, taki sprawca odpowie tylko za typ nieumyślny, który z reguły charakteryzuje się możliwością zasądzenia kary w niższej wysokości. Natomiast gdy typ wykroczenia może być popełniony tylko umyślnie, ten kto pozostaje w błędzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego, może dopuszczać się zachowania, które w ogóle nie zostanie uznane za wykroczenie. Jeżeli sprawca z powodu swojej choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł rozpoznać w czasie czynu jego znaczenia oraz pokierować swoim postępowaniem nie popełnia wykroczenia (art. 17 § 1 k.w.). Jeżeli natomiast zdolność rozpoznania czynu lub pokierowania swoim postępowaniem była ograniczona i to we wskazanym przez kodeks stopniu znacznym, istnieje możliwość odstąpienia od wymierzenia kary lub środka karnego. Podkreśla się fakultatywność zastosowania tego rozwiązania, ze względu na sformułowanie ‘można’ z art. art. 17 § 1 k.w. Podobnie jak na gruncie przepisów kodeksu karnego traktowane jest wyłączenie lub ograniczenie poczytalności przez działanie samego sprawcy. Jeśli stan nietrzeźwości lub odurzenia spowodował to wyłączenie bądź ograniczenie, sprawca sam wprawił się w taki stan, a zaistnienie takich okoliczności było lub mogło być dla sprawcy rozpoznawalne, takiej sytuacji nie traktuje się jako przesłanki wyłączenia winy bądź dającej możliwość odstąpienia od wymierzenia kary lub środka karnego.