Apelacja jest podstawowym środkiem odwoławczym w postępowaniu cywilnym. Spełnia wymóg dwuinstancyjności postępowania sądowego gwarantowany przez konstytucje RP. Przepisy dotyczące apelacji zostały uregulowane generalnie w kodeksie postępowania cywilnego od art. 367 do art. 391. Apelacja służy zaskarżaniu merytorycznych orzeczeń sądów pierwszej instancji. Wniesienie apelacji ma na celu przeprowadzenie kontroli postępowania pierwszej instancji w zakresie zasadności i legalności orzeczenia, które zostało wydane. Sprawdzenie to odbywa się w granicach zaskarżenia dokonanego przez osobę wnoszącą apelacje.
Uprawnionymi do wniesienia apelacji są każda ze stron postępowania, czyli zarówno powód, jak i pozwany. Ponadto nie jest przewidziany przez prawo przy sporządzaniu apelacji tzw. przymus adwokacko- radcowski. Oznacza to, że strona może samodzielnie sporządzić pismo apelacyjne. Należy jednak pamiętać, że jest to pismo procesowe, które musi spełniać pewne wymogi przewidziane prawem. Dlatego też pismo takie musi zawierać:
- oznaczenie sądu, do którego jest skierowana, imiona i nazwiska lub nazwy stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników;
- oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników oraz przedmiotu sporu;
- oznaczenie rodzaju pisma;
- wartość przedmiotu zaskarżenia, jeżeli od niej zależy właściwość rzeczowa sądu, wysokość opłaty lub dopuszczalność środka odwoławczego, a przedmiotem sprawy nie jest oznaczona kwota pieniężna;
- osnowę (treść) wniosku lub oświadczenia oraz dowody na poparcie przytoczonych okoliczności;
- podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika;
- wymienienie załączników.
Dodatkowo określone zostały także inne szczególne wymogi odnoszące się do apelacji:
- oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony w całości czy w części,
- zwięzłe przedstawienie zarzutów,
- uzasadnienie zarzutów,
- powołanie, w razie potrzeby, nowych faktów i dowodów oraz wykazanie, że ich powołanie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji nie było możliwe albo że potrzeba powołania się na nie wynikła później,
- wniosek o zmianę lub o uchylenie wyroku z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia.
Termin do wniesienia apelacji wynosi co do zasady dwa tygodnie od dnia ogłoszenia lub doręczenia wyroku. Jeżeli jednak strona skorzystała z prawa wniesienia wniosku o uzasadnienie wyroku, wtedy termin na wniesienie apelacji zaczyna biec od dnia doręczenia wyroku wraz z uzasadnieniem. Wniosek o uzasadnienie można wnieść w terminie siedmiu dni od ogłoszenia wyroku. Z praktycznego punktu widzenia warto złożyć taki wniosek, ze względu na to, że ułatwi to w znaczący sposób formułowanie zarzutów apelacyjnych.
Apelacje składamy do sądu wyższej instancji za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie. Tak więc sądem wyższej instancji dla sądu rejonowego jest sąd okręgowy, natomiast dla sądu okręgowego jest to sąd apelacyjny. Należy także pamiętać o odpowiednim opłaceniu apelacji, zazwyczaj wysokość tej opłaty jest taka sama jak za pozew.
Po złożeniu apelacji sąd doręcza stronie przeciwnej odpis złożonego pisma i przesyła akta sprawy sądowi drugiej instancji. Stronie przeciwnej przysługuje prawo wniesienia odpowiedzi na apelację w terminie dwóch tygodni od dnia doręczenia jej apelacji.
Postępowanie apelacyjne rozpoznaje się na rozprawie, na posiedzeniu jawnym, o terminie i miejscu którego zawiadamia się strony. Ze względu na to, że w ramach postępowania apelacyjnego nie przeprowadza się powtórnie całego postępowania jak w pierwszej instancji, postępowanie dowodowe jest ograniczone. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego pozwalają na pominięcie nowych faktów i dowodów, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu pierwszoinstancyjnym. Ponadto w postępowaniu apelacyjnym nie ma możliwości rozszerzenia żądania pozwu ani wystąpienia z nowymi roszczeniami. Wyjątek w tym względzie stanowi sytuacja, w której na skutek zmiany okoliczności można żądać zamiast pierwotnego przedmiotu sporu jego wartości lub innego przedmiotu, a także w sprawach o świadczenie powtarzające się można nadto rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy.
Rozstrzygnięcia sądu apelacyjnego mogą być różne. Kodeks postępowania cywilnego stwierdza, że w przypadku apelacji bezzasadnej sąd oddala apelacje. Kiedy jednak sąd uwzględnia apelacje, zmienia zaskarżony wyrok i wydaje orzeczenie co do istoty sprawy. W razie stwierdzenia nieważności postępowania sąd drugiej instancji uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Ponadto jeżeli pozew ulega odrzuceniu albo zachodzi podstawa do umorzenia postępowania, sąd drugiej instancji uchyla wyrok oraz odrzuca pozew lub umarza postępowanie. Sąd apelacyjny może także uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości.
Co do zasady sąd nie może uchylić lub zmienić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej apelację. Zasada ta nie ma jednak zastosowania, gdy strona przeciwna również wniosła apelacje.
Sąd drugiej instancji uzasadnia z urzędu wyrok, jednakże gdy apelację oddalono, uzasadnienie sporządza się tylko wówczas, gdy strona zażądała doręczenia jej wyroku z uzasadnieniem.