Arbitraż społeczny w ustawie o rozwiązywaniu sporów zbiorowych

Ma na celu likwidowanie sporów i konfliktów społecznych występujących w zbiorowych stosunkach pracy oraz zapobieganie strajkom. Czym jest arbitraż społeczny? To działalność oparta o pewne instrumenty prawne. Sama instytucja, podobnie jak mediacja i prawo do strajku została uregulowana prawem powszechnie obowiązującym. W Polsce ustawa z 1991 r. O rowiązywaniu sporów zbiorowych zawiera katalog środków prawnych przewidzianych dla rozwiązywania zbiorowych sporów pracy oraz ustanawia kolegia arbitrażu społecznego, którym powierzono ich rozstrzyganie.
Celem działania kolegiów arbitrażu społecznego jest rozwiązywanie toczących się sporów oraz zapobieganie strajkom. Kolegia są właściwe w sporach zbiorowych między pracownikami a pracodawcą lub pracodawcami, które dotyczą: warunków pracy, płac lub świadczeń socjalnych oraz praw i wolności związkowych pracowników lub innych grup, którym przysługuje prawo zrzeszania się w związkach zawodowych. Spór zbiorowy istnieje od dnia wystąpienia do pracodawcy przez podmiot reprezentujący interesy pracownicze (jest nim z reguły związek zawodowy) z żądaniami dotyczącymi wskazanych spraw, jeżeli pracodawca nie uwzględnił wszystkich żądań w terminie określonym w wystąpieniu, nie krótszym niż 3 dni. W zgłoszeniu sporu określa się przedmiot objęty sporem. Nie jest dopuszczalne prowadzenie sporu zbiorowego w celu poparcia indywidualnych żądań pracowniczych, jeżeli ich rozstrzygnięcie jest możliwe w postępowaniu przed organem rozstrzygającym spory o roszczenia pracowników. Spory mogą być zakładowe i wielozakładowe. W razie powstania sporu obowiązkiem pracodawcy jest niezwłoczne podjęcie rokowań w rozwiązaniu go w drodze porozumienia. Jeżeli porozumienie nie zostanie osiągnięte, istnieje obowiązek sporządzenia protokołu rozbieżności ze wskazaniem stanowisk stron. W razie kontynuowania sporu przez pracowników jest on dalej prowadzony przy udziale mediatora. Nieosiągnięcie porozumienia rozwiązującego spór zbiorowy w postępowaniu mediacyjnym uprawnia do podjęcia akcji strajkowej. Przedtem jednak spór ten może zostać przekazany do rozstrzygnięcia przez kolegium arbitrażu społecznego. W przeciwieństwie do rokowań i postępowania mediacyjnego nie jest to procedura, która musi poprzedzać podjęcie akcji strajkowej.
Spory zakładowe są rozpatrywane przez kolegia arbitrażu społecznego przy sądach okręgowych, w których został utworzony sąd pracy i ubezpieczeń społecznych. Natomiast spory wielozakładowe rozpoznaje Kolegium Arbitrażu Społecznego przy Sądzie Najwyższym. Postępowanie przed kolegium arbitrażu społecznego jest fakultatywne, a wydane rozstrzygnięcie wiąże strony, jeżeli żadna ze stron przed poddaniem sporu rozstrzygnięciu kolegium nie postanowi, że orzeczenie kolegium nie będzie miało dla niej charakteru wiążącego. W skład kolegium wchodzi przewodniczący, wyznaczony przez prezesa sądu spośród sędziów sądu, oraz 6 członków wyznaczonych (po 3) przez każdą ze stron (strony powinny dążyć do wskazania osób bezpośrednio niezainteresowanych rozstrzygnięciem sprawy). Kolegia nie są organami stałymi, lecz powoływanymi dla rozpoznania konkretnego sporu i mimo że działają przy sądach i ich składom przewodniczą sędziowie sądów okręgowych i Sądu Najwyższego, nie są organami wymiaru sprawiedliwości. Ich orzeczenia nie mają mocy wyroków sądowych i nie podlegają wykonaniu w drodze przymusu. Postępowanie przed kolegium wszczyna się na wniosek strony prowadzącej spór zbiorowy w interesie pracowników. Wniosek powinien zawierać określenie stron, przedmiot sporu oraz wskazywać osoby wyznaczone na członków kolegium. Do wniosku należy dołączyć protokoły rozbieżności z rokowań i postępowania mediacyjnego. Kolegium może przeprowadzić postępowanie dowodowe stosując przepisy kodeksu postępowania cywilnego, w szczególności może żądać od stron niezbędnych wyjaśnień, wzywać świadków i zasięgać opinii ekspertów. Na kolegium ciąży obowiązek namawiania stron do zawarcia porozumienia. Gdy do niego nie dojdzie jest wydawane orzeczenie, które zapada większością głosów. Przedmiotem rozstrzygnięć kolegium są spory o interesy i ukształtowanie przyszłego prawa. Wiążące orzeczenie kolegium tworzy nowe prawo, które w razie jego nierespektowania może być wyegzekwowane poprzez skierowanie powództwa do sądu pracy. Skuteczność działania kolegiów jest jednak niezbyt duża, gdyż liczba wpływających spraw jest mała.