Przestępstwo niealimentacji jest określone w art. 209 kodeksu karnego:
„§1.Kto uporczywie uchyla się od wykonania ciążącego na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązku opieki przez niełożenie na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby i przez to naraża ją na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.§2.Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu udzielającego odpowiedniego świadczenia rodzinnego albo zaliczki alimentacyjnej.§3.Jeżeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenie rodzinne albo zaliczkę alimentacyjną, ściganie odbywa się z urzędu.”
Dobrami, które chroni przepis art. 209 § 1 k.k., jest rodzina i obowiązek opieki. Chodzi w nim o zabezpieczenie materialnych podstaw egzystencji osób dla sprawcy najbliższych oraz tych, których prawa w tym zakresie zabezpieczone są orzeczeniem sądowym lub ustawą.
Przestępstwo z art. 209 § 1 k.k. jest przestępstwem indywidualnym właściwym. Jego sprawcą może być tylko osoba, która mocą ustawy lub orzeczenia sądowego zobowiązana jest do opieki. Chodzi tu więc zarówno o osoby, które na mocy przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zobowiązane są do alimentowania wskazanych tam osób, jak i o każdą inną osobę, na której ciąży – oparty na orzeczeniu sądowym i w zakresie w nim ustalonym – obowiązek opieki.
Przestępstwo z art. 209 § 1 k.k. jest przestępstwem skutkowym z zaniechania i polega na uporczywym uchylaniu się od wykonywania obowiązku opieki, poprzez niełożenie na utrzymanie osób uprawnionych. Aby znamiona typu czynu zabronionego były spełnione, należy stwierdzić, że sprawca:
- był zobowiązany do obowiązku opieki bądź z mocy ustawy, bądź z mocy orzeczenia sądowego,
- uchylał się od tego obowiązku w sposób uporczywy,
- uchylanie, o którym mowa w przepisie art. 209 k.k., polegało na niełożeniu na utrzymanie osoby uprawnionej,
- w wyniku tego niełożenia osoba uprawniona narażona została na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.
Sam fakt niewykonywania obowiązku, o którym w art. 209 k.k. mowa, nie jest równoznaczny z uchylaniem się od niego. Jeżeli istnieje podejrzenie popełnienia przestępstwa z art. 209 k.k., należy zawsze zbadać przede wszystkim przyczyny niewywiązywania się z obowiązku alimentacyjnego przez domniemanego sprawcę, które może również zdarzyć się niekiedy z powodów obiektywnych (np. ciężka choroba).
W pojęciu „uchyla się” zawarty jest zawsze negatywny stosunek psychiczny osoby zobowiązanej do świadczenia, sprawiający, że nie dopełnia ona nałożonego na nią obowiązku, mimo że ma obiektywną możliwość jego wykonania. Sprawca obowiązku nie wypełnia, bo go wypełnić nie chce, lub lekceważy ten obowiązek. Ten negatywny stosunek musi być zawsze poparty dowodami.
Element obiektywny „uchylania się” polega na czynieniu tego przez pewien czas. Sąd Najwyższy przyjął w Wytycznych…, że okres wstrzymywania się od płacenia rat lub płacenia ich nieregularnie albo w ratach znacznie niższych niż należne nie może być krótszy niż 3 miesiące.
Przestępstwo z art. 209 k.k. jest przestępstwem materialnym. Skutkiem, od którego zależy dokonanie tego przestępstwa, jest narażenie osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.
Zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych oznacza dostarczenie środków materialnych koniecznych nie tylko do utrzymania, ale również do uzyskania niezbędnego wykształcenia i korzystania z dóbr kulturalnych. Niezbędne jest zatem zabezpieczenie minimum egzystencji w postaci środków przeznaczonych na utrzymanie i wykształcenie dziecka, lecz także stworzenie mu warunków umożliwiających zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu, istotnych dla kształtowania jego osobowości i nawyków kulturalnych.
Występek z art. 209 § 1 k.k. zagrożony jest grzywną, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności do lat 2. Z uwagi na alternatywny charakter zagrożenia ma zastosowanie dyrektywa zawarta w art. 58 § 1.
Wymierzając karę sprawcy przestępstwa z art. 209 § 1 k.k. sąd winien rozpatrzyć celowość odstąpienia od wymierzenia kary i pozostaniu na orzeczeniu środka karnego, jeżeli cele kary zostaną przez to w tym konkretnym przypadku spełnione (art. 59 k.k.).
Wymierzając karę za występek niealimentacji, sąd winien również rozpatrzyć celowość wystąpienia do sądu rodzinnego w celu orzeczenia o pozbawieniu lub ograniczeniu sprawcy praw rodzicielskich lub opiekuńczych, jeżeli zachodzą przesłanki, o których mowa w przepisie art. 51 k.k.
Wymierzając sprawcy występku z art. 209 k.k. karę, sąd winien rozpatrzyć celowość orzeczenia obok kary również środków karnych, określonych w art. 39k.k., a w szczególności obowiązku naprawienia szkody, nawiązki lub podania wyroku do publicznej wiadomości.