Funkcje Najwyższej Izby Kontroli

Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym, kolegialnym organem kontroli państwowej. Izbą kieruje Prezes Najwyższej Izby Kontroli, którym do 22 sierpnia 2013 jest Jacek Jezierski. Prezes, wiceprezesi, dyrektor generalny NIK, 7 przedstawicieli nauk ekonomicznych lub prawnych oraz 7 dyrektorów kontrolnych jednostek organizacyjnych lub radców Prezesa NIK tworzą kolegium NIK. Istotą NIK jest niezależność od władzy wykonawczej i sądowniczej, a odpowiedzialność jedynie przed Sejmem, na co wskazuje Konstytucja RP i ustawa o NIK. Najwyższa Izba Kontroli składa przed Sejmem sprawozdanie ze swojej działalności. Ta niezależność stanowi podstawę funkcjonowania NIK i wykonywania swoich uprawnień w sposób należyty. W związku z tym NIK musi zawsze pozostać organem apolitycznym, niezależnie od tego kto w danym czasie sprawuje władzę w kraju.
NIK posiada trzy rodzaje uprawnień. Do uprawnień zatwierdzających należy zatwierdzenie analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej, a także zaakceptowanie sprawozdania z własnej działalności w roku ubiegłym. Do kompetencji stanowiących należy uchwalanie opinii dotyczącej absolutorium dla Rady Ministrów, wnioski w sprawie rozpatrzenia przez Sejm problemów związanych z działalnością organów wykonujących zadania publiczne, wystąpienia w których przedstawiane zarzuty wynikające z kontroli działalności osób wchodzących w skład m.in. Rady Ministrów. NIK ponadto uchwala akty prawne dotyczące własnej działalności takie jak statut, budżet, a także roczny plan pracy. Zgodnie z art. 54 ust. 3 NIK rozpatruje zastrzeżenia do wystąpień pokontrolnych.
Kontrola NIK odbywa się pod ściśle wyrażonymi kryteriami, a więc pod względem legalności, gospodarności celowości i rzetelności. Dotyczy to organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, a także państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. NIK bada realizację ustaw i innych aktów prawnych, wykonanie budżetu państwa, realizację zadań audytu wewnętrznego tych jednostek w zakresie działalności gospodarczej, finansowej czy organizacyjno-administracyjnej (art. 3 ustawy o NIK). Podczas kontroli pozostałych jednostek, takich jak np. Kancelaria Prezydenta, Sejmu Senatu, Trybunał Konstytucyjnego czy Sądu Najwyższego obejmuje wykonanie budżetu państwa, realizacje zadań audytu wewnętrznego oraz gospodarkę finansową i majątkową. Co do niektórych z podmiotów wymienionych w art. 4 ust.1 ustawy o NIK jest możliwość rozszerzenia kontroli do tej porównywalnej z wymienionymi w art.203 ust. 1 Konstytucji RP, a wskazanymi powyżej.
W odniesieniu do organów samorządu terytorialnego kontrola jest przeprowadzana w oparciu o kryteria legalności, gospodarności i rzetelności. Zatem w odróżnieniu od organów państwowych i państwowych jednostek organizacyjnych, nie podlega kontroli realizacja czy działania prowadziły do osiągnięcia wyznaczonego celu. NIK może kontrolować także inne jednostki organizacyjne i przedsiębiorców, ale tylko w takim zakresie w jakim wykorzystują majątek państwowy, środki państwowe lub majątek i środki komunalne, a także w jakim wywiązują się z zobowiązań na rzecz państwa. W takim wypadku kontrola wykonywana jest w oparciu o kryterium legalności i gospodarności.