Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego z dnia 11 kwietnia 2003 r. wprowadza kategorię gospodarstw rodzinnych i po raz pierwszy podaje ich definicję legalną. W jej myśl gospodarstwa te muszą spełniać wszystkie kryteria odnoszące się do gospodarstwa rolnego, jak i kryteria dodatkowe, decydujące o szczególnej ochronie. Warto dodać, że ustawa zawęża definicję gospodarstwa rolnego, jaka zamieszczona jest w k.c. poprzez zastosowanie kryterium obszarowego – minimum 1 hektar użytków rolnych.
Zamieszczona w ustawie definicja legalna gospodarstwa rodzinnego zwraca uwagę na dwa elementy: obszar oraz szczególne właściwości odnoszące się do osoby prowadzącej gospodarstwo. Mianowicie zgodnie z art. 5 ust 1 ustawy za gospodarstwo rodzinne uważa się:
1. gospodarstwo rolne, które jest prowadzone przez rolnika indywidualnego
2. oraz w którym łączna powierzchnia użytków rolnych jest nie większa niż 300 ha. Regulację tę wprowadzono, by przeciwdziałać nadmiernej koncentracji nieruchomości rolnych, co ustawa w art. 1 wymienia jako jeden ze swoich celów. Ma to zapobiec tworzeniu się gospodarstw wielkoobszarowych.
Ustawa definiuje także pojęcie rolnika indywidualnego, zaznaczając, że może to być tylko osoba fizyczna spełniająca określone warunki. Zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy rolnik indywidualny musi być:
1. właścicielem lub dzierżawcą nieruchomości rolnej. Jest to pewna innowacja, ponieważ zazwyczaj traktowano gospodarstwo rolne jako gospodarstwo stworzone na gruntach własnych.
2. łączna powierzchnia użytków rolnych, których rolnik indywidualny jest właścicielem lub dzierżawcą nie może przekraczać 300 hektarów.
3. rolnik indywidualny musi prowadzić gospodarstwo rolne osobiście, zatem to on podejmuje wszelkie decyzje dotyczące działalności w tym gospodarstwie
4. posiada kwalifikacje rolnicze. Ten warunek ma zapewne służyć realizacji drugiego celu wymienionego w art. 1 ustawy, a mianowicie: „zapewnienie prowadzenia działalności rolniczej w gospodarstwach rolnych przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach”
5. zamieszkuje w gminie, w której położona jest ta nieruchomość rolna. W przypadku, gdy nieruchomość położona jest w kilku gminach, rolnik musi zamieszkiwać gminę, w której znajduje się przynajmniej jedna jego nieruchomość.
Każdy, kto będzie chciał nabyć nieruchomość rolną będzie musiał udowodnić na piśmie status rolnika indywidualnego. Ma to na celu realizację trzeciego celu ustawy, jakim jest poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych, czyli tworzenie gospodarstw rodzinnych. Jest to podstawowa zasada kształtowania ustroju rolnego, dlatego w tym celu ustawodawca przewidział także ustawowe prawo pierwookupu. Ważne jest to, by przede wszystkim gospodarstwa rodzinne miały szansę na powiększenie, zatem by właśnie do nich trafiała większość ziem. Art. 3 ustawy przewiduje, że „w przypadku sprzedaży nieruchomości rolnej przez osobę fizyczną lub osobę prawną inną niż Agencja, prawo pierwokupu przysługuje z mocy ustawy jej dzierżawcy, jeżeli łącznie spełnione są następujące warunki:
1. umowa dzierżawy została zawarta w formie pisemnej i ma datę pewną oraz była wykonywana co najmniej 3 lata, licząc od tej daty;
2. nabywana nieruchomość wchodzi w skład gospodarstwa rodzinnego dzierżawcy lub jest dzierżawiona przez spółdzielnie produkcji rolnej”.
Prawo pierwookupu jednak nie przysługuje, gdy nabywcą nieruchomości rolnej jest:
1. spółdzielnia produkcji rolnej – w przypadku sprzedaży przez jej członka nieruchomości rolnej stanowiącej wkład gruntowy w tej spółdzielni;
2. osoba bliska zbywcy w rozumieniu przepisów o gospodarce nieruchomościami.