Granice własności

W obowiązującym polskim systemie prawnym w podstawowym zarysie treść prawa własności uregulowano w art. 140 k.c. Wskazany przepis obowiązuje niezmiennie od czasu wejścia w życie Kodeksu cywilnego. Chociaż po drodze następowały (poczynając od 1989 r.) systematyczne zmiany ustawodawstwa, związane z pożądanymi przeobrażeniami stosunków własnościowych, to tutaj dostrzegamy zachowanie przez ustawodawcę uzasadnionego konserwatyzmu prawniczego. Prawdę mówiąc, niewiele można zmienić w utrwalonej przez wieki ogólnej formule prawa własności. Natomiast wyznaczająca granice tego prawa klauzula zasad współżycia społecznego (czy społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa) jest na tyle pojemna i uniwersalna, że pozwala objąć swą treścią wszelkie zmiany w obszarze upowszechnionych i wyznawanych współcześnie wartości uniwersalnych. Należy przecież pamiętać, że „(…) zasady współżycia społecznego – w odróżnieniu od utrwalonych w przepisach prawnych reguł postępowania – są czymś zmiennym, są funkcją miejsca i czasu, wskutek tego nie są i nie mogą być skodyfikowane. Ta właśnie cecha gwarantuje elastyczność norm prawnych odsyłających do zasad współżycia społecznego.” (A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1996).
Nie ulega wątpliwości, że prawo własności stanowi najszerszą formę korzystania z rzeczy – formę względnie pełną. Obejmuje bowiem wszelkie możliwe uprawnienia względem rzeczy: uprawnienie do posiadania, korzystania z rzeczy i rozporządzania rzeczą. Jednakże dawno już zakwestionowano absolutną władzę właściciela nad rzeczą, ustanawiając ograniczenia uprawnień właścicielskich. Dzisiaj więc prawo własności nie przedstawia się bynajmniej jako ius infinitum. Jest zatem „prawem względnie pełnym, lecz nie jest prawem nieograniczonym”.
We współczesnym systemie polskiego prawa cywilnego określone normatywnie granice własności stanowią sprzężone ze sobą trzy „wyznaczniki”, a mianowicie przepisy ustawy, dalej zasady współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa własności. Przypomnijmy bowiem, że „w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może (…) korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa”. Granice prawa własności zakreślają w pierwszym rzędzie przepisy ustaw. Bez wątpienia chodzi tu o wszelkie ustawy, zarówno ze sfery prawa cywilnego, jak też innych gałęzi prawa, przede wszystkim prawa administracyjnego. Szczególnie doniosłe znaczenie mają spotykane ograniczenia dotyczące sfery korzystania z rzeczy. Tutaj w pierwszym rzędzie można powołać – z zakresu regulacji kodeksowej – liczne przepisy prawa sąsiedzkiego. Najogólniej mówiąc, normują one problematykę z zakresu i wykonywania własności nieruchomości – z zastrzeżeniem ograniczeń – w kolizyjnych stosunkach sąsiedzkich. Zastrzeżone w ustawach ograniczenia własności dotyczą również sfery rozporządzania rzeczą. Z regulacji kodeksowej można tu przytoczyć jedynie przypadki ustawowego prawa pierwokupu udziału we współwłasności przysługującego współwłaścicielom prowadzącym gospodarstwo rolne na wspólnym gruncie (art. 166 § 1 k.c.) oraz prawa pierwokupu nieruchomości rolnej przez jej dzierżawcę (art. 695 § 1 k.c.).
Kształtując normatywną treść prawa własności zaznaczył również ustawodawca, że właściciel może korzystać z rzeczy (i rozporządzać rzeczą) w granicach określonych przez zasady współżycia społecznego (art. 140 k.c.). Posługując się generalną klauzulą zasad współżycia społecznego, ustawodawca kierował się przekonaniem, że samo odwołanie do obowiązującego prawa nie wystarcza z uwagi na złożoną strukturę oraz tempo przeobrażeń stosunków społecznych. Istotnie bowiem poprzez odesłanie do zasad współżycia społecznego treść prawa własności została znacznie „uelastyczniona”. Wiadomo przecież, że właśnie zastosowanie generalnej klauzuli zasad współżycia społecznego „zapewnia normom prawnym dostateczny stopień elastyczności, co z jednej strony umożliwia stosowanie tych norm, które z natury rzeczy muszą operować pewnymi schematami, do realnych zjawisk społecznych wykazujących wszelkie bogactwo elementów indywidualnych konkretnego wypadku, z drugiej zaś zapobiega zbyt szybkiemu procesowi starzenia się norm prawnych, które mogą być bez formalnej zmiany nadal stosowane, mimo że dokonały się przemiany tych stosunków lub ich ocen”.
Równolegle z zasadami współżycia społecznego zakres prawa własności wyznacza również klauzula społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa. O ile jednak zasady współżycia społecznego wprowadzają do treści prawa własności czynnik moralny, o tyle klauzula społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa odwołuje się do funkcji ekonomicznej prawa. Należy bowiem zauważyć, że powołana klauzula hołduje funkcjonalnemu ujęciu praw majątkowych, przy równoczesnym zabezpieczeniu pierwszeństwa interesu społecznego przed indywidualnym.