W momencie powstania PRL pojawiła się w ogromnym rozmiarze własność państwowa, która przed wojną miała raczej marginalne znaczenie, po 1945 r. zaczęła dominować. Państwo polskie przyjęło zasadę, że Skarb Państwa nie wyzbywa się własności nieruchomości, państwowa własność państwowa jest niepodzielna, nie ma sprzedaży, darowizny, nie ma oddawania nieruchomości w właścicielskie formy władania. Niemniej jednak ktoś w imieniu Skarbu Państwa musiał w imieniu Państwa nieruchomościami władać. W związku z tym przyjęto rozwiązanie, najpierw w prawie rzeczowym, powtórzone potem w art. 128 kodeksu cywilnego z 1964 r., że własność państwowa niepodzielnie przysługuje Państwu (Skarbowi Państwa), natomiast państwowe jednostki organizacyjne w imieniu Skarbu Państwa władają nieruchomościami. Rozwiązanie to trwało do 1989 r. Było ono przyczyną nieszczęść, które odczuwamy do dziś, gdyż stan ten powodował, że była własność państwowa, na tej własności siedziały różne jednostki organizacyjne, państwowe, budżetowe, przedsiębiorstwa państwowe i o takie sprawy jak księgi wieczyste, porządkowanie spraw terenowo-prawnych, uwidacznianie w księgach wieczystych podziałów nieruchomości, itp. nikt nie dbał (nieruchomości oddawano i zabierano w drodze decyzji adm.).
W jakich formach prawnych realizowane było władanie jednostek organizacyjnych nieruchomościami państwowymi? W różnym czasie różne były formy, najistotniejsze regulacje w tym przedmiocie:
1) dekret z 26.04.1949 r. o nabywaniu i przekazywaniu nieruchomości niezbędnych do realizacji narodowych planów gospodarczych (Dz.U. 1949 r., nr 27, poz. 197) – jest to pierwsza po wojnie ustawa wywłaszczeniowa; przewidywał, że władanie może odbywać się w dwojakich formach:
a) w formie zarządu,
b) w formie użytkowania.
Zarówno zarząd jak i użytkowanie kreowane decyzjami administracyjnymi, przy czym zarząd przysługiwał jednostkom państwowym, zaś użytkowanie zastrzeżone było dla organizacji społecznych i spółdzielczych.
2) ustawa z 14.07.1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz.U. 1969 r., nr 22, poz. 159) – w zakresie władania nieruchomościami państwowymi ujednoliciła nomenklaturę, gdyż władanie mogło się odbywać wyłącznie w formie użytkowania, ustanawianego decyzją administracyjną. Prawo użytkowania mogło też być przekazywane w drodze umowy pomiędzy jednostkami państwowymi albo organizacjami społecznymi, przy czym umowa musiała być zawarta za uprzednią zgodą właściwego organu administracji państwowej. Ustawa była też ważna z jednego względu – po raz pierwszy wprowadziła instytucję użytkowania wieczystego. Był to pierwszy wyłom od zasady monopolu Państwa, jeśli chodzi o nieruchomości państwowe. Nieruchomości mogły być oddawane w użytkowanie wieczyste wyłącznie osobom fizycznym lub spółdzielniom mieszkaniowym, oczywiście na potrzeby budowlane.
Do 1961 r. w polskim systemie prawa rzeczowego funkcjonowały pewne instytucje, których dziś nie ma, ale które nieco zbliżone były do instytucji użytkowania wieczystego. Chodzi o:
– prawo wieczystej dzierżawy, które wywodzi się z Kodeksu Napoleona, funkcjonowało na terenach byłem kongresówki,
– prawo zabudowy – wprowadzone dekretem z 1945 r., nieruchomości państwowe mogły być oddawane na okres od 30 do 80 lat osobom fizycznym do użytkowania z prawem zabudowy,
– instytucję prawa własności czasowej – była to spuścizna ustawodawstwa pruskiego.
W ustawie o gospodarce terenami w miastach i osiedlach był jeden istotny przepis art. 41, zgodnie z którym funkcjonujące w dniu wejścia w życie tej ustawy prawo zabudowy, prawo własności czasowej i prawo wieczystej dzierżawy przekształcają się w prawo użytkowania wieczystego, na warunkach określanych przez ministra gospodarki komunalnej. Dlatego spotykając dziś stare w księgach wieczystych stare wpisy dot. w/w praw – należy sięgnąć do art. 41 ustawy o gospodarce terenami w miastach i osiedlach.
3) ustawa z 29.04.1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. 1989 r., nr 14, poz. 74) – znów zmieniono nomenklaturę, postanowiono, że formą władania nieruchomościami państwowymi będzie zarząd. Wcześniejsze użytkowania, wykreowane na bazie ustawy z 1961 r., przekształciły się w prawo zarządu, które przysługiwało zarówno jednostkom państwowym, jak i organizacjom społecznym, było odpłatne (w odróżnieniu od wcześniejszych regulacji, tzn. wprowadzono opłaty z tytułu zarządu). Ustawa otrzymała instytucję użytkowania wieczystego (które znajdowało się już w kodeksie cywilnym z 1964 r.), przewidywała też możliwość sprzedaży nieruchomości – gruntów państwowych, ale tylko o charakterze rolnym i dla rolników (na terenach wiejskich).
