W języku potocznym, poprzez wydziedziczenie, często rozumiemy pozbawienie kogoś możliwości dziedziczenia po spadkodawcy. Doktryna prawa cywilnego, zwykła dziedziczenie nazywać testamentem negatywnym, zaś jego szczegółowa regulacja znalazła się w art. 1008. Testament negatywny może więc polegać, na wyraźnym zaznaczeniu w treści dokumentu, iż określona osoba nie będzie dziedziczyć. Chodzić będzie więc o sytuacje, kiedy spadkobierca ustawowy zostanie pozbawiony swojego prawa do zachowku. Pomimo, iż testament negatywny nie jest nigdzie uregulowany ustawowo, to jednak zarówno doktryna, jak i orzecznictwo nie podważają jego ważności w świetle obowiązującego prawa.
Wspomniany art. 1008 k.c. przewiduje wydziedziczenie sensu stricto, a więc zakładające całkowite pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku. Często przyjmuje się, iż wydziedziczenie sensu stricto jest najsurowszą sankcją, jaką spadkodawca może zastosować względem spadkobiercy, całkowicie odsuwając go od możliwości otrzymania jakichkolwiek benefitów wynikających z testamentu.
Zgodnie z przyczynami wydziedziczenia zawartymi w art. 1008 k.c. osoba może zostać wydziedziczona, jeżeli jej postępowanie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Chodzi tu więc o sytuacje, kiedy to osoba taka np. utrzymuje się z działalności przestępczej lub prostytucji, nadużywa alkoholu lub innych używek, czy uchyla się od obowiązków alimentacyjnych. Ważne, aby okoliczności te istniały mimo wcześniejszej ingerencji spadkodawcy czy próby sprowadzenia spadkobiercy na właściwą drogę życiową.
Drugą przesłanką wydziedziczenia jest dopuszczenie się przez spadkobiercę względem spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obraz czci. Zdarzają się bowiem sytuacje, kiedy osoba zostaje wydziedziczona z powodu częstych obelg spadkodawcy, pomówień czy publicznego znieważenia. Jak wskazuje art. 1008 k.c. sytuacja nie dotyczy jedynie samego spadkodawcy, ale także osób mu najbliższych. Jako przykład można podać syna, który wielokrotnie bił lub znieważał swoją matkę, przez co został wydziedziczony przez swego ojca.
Ostatnią przyczyną wydziedziczenia przewidzianą przez kodeks cywilny jest uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Jak wskazuje literatura, warunkiem jest, aby niedopełnianie wspomnianym obowiązkom miało charakter stały. Nie musi przy tym polegać ono jedynie na niedopełnianiu obowiązków alimentacyjnych, ale również np. może być to brak pomocy czy opieki nad schorowanymi rodzicami lub nieutrzymywanie jakiegokolwiek kontaktu z rodziną.
Sam akt wydziedziczenia powinien być wyraźnie zaznaczony w testamencie. Wymaga się więc podania imienia i nazwiska osoby, którą wydziedziczamy, a ponadto należy zaznaczyć podstawię, na podstawie której takiego aktu dokonujemy, co wyraźnie zostało zaznaczone w art. 1009 k.c. Jeżeli jest taka potrzeba, należy sporządzić nowy testament, jeśli w dotychczasowym dana osoba byłaby powołana do spadku.
Należy pamiętać, iż wydziedziczenie będzie nieważne, jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy. Ustalenie czy do przebaczenia doszło, należy do kompetencji sądu. Jeżeli więc sąd ustali, iż przebaczenie miało miejsce, wydziedziczony odzyskuje prawo do zachowku, ale również do dziedziczenia. Warto pamiętać, iż przebaczenie będzie ważne nawet wówczas, kiedy spadkodawca nie miał pełnej zdolności do czynności prawnych. Ustawa wymaga bowiem jedynie, aby przebaczenie nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem ze strony spadkodawcy.
Paulina Szatka