Obowiązujące przepisy określają, że jeśli oskarżony nie ma obrońcy z wyboru to może żądać wyznaczenia mu obrońcy z urzędu. Oskarżony musi jednak udowodnić, że nie jest on w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.
W trakcie postępowania karnego oskarżony musi mieć obrońcę w następujących przypadkach:
- jeśli oskarżony jest nieletni,
- jeśli oskarżony jest głuchy, niemy lub niewidomy,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności oskarżonego,
- gdy sąd uzna, że posiadanie obrońcy jest niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę.
W wymienionych tutaj sytuacjach wyznaczenie obrońcy następuje z urzędu i nie wymaga wnoszenia pism procesowych.
Oskarżony, który nie ma obrońcy ustanowionego przez siebie, czyli obrońcy z wyboru może żądać, by wyznaczano mu obrońcę z urzędu jeśli wykaże, że nie jest w stanie pokryć kosztów zatrudniania obrońcy bez znaczącego wpływu na poziom życia (tj. bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Znaczenie w tym przypadku ma również stopień skomplikowania sprawy lub zagrożenie karą za zarzucany oskarżonemu czyn.
Obrońca z urzędu zobowiązany jest do wykonywania czynności w siedzibie sądu. Jeśli zachodzi konieczność uczestniczeniach w czynnościach procesowych poza siedzibą sądu lub poza miejscem zamieszkania to prezes sądu na odpowiedni wniosek obrońcy z urzędu wyznacza innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów. Udział obrońcy w rozprawie nie wyłącza osobistego udziału oskarżonego w postępowaniu.
Sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy jeśli okaże się, że nie istnieje przypadek na podstawie którego go wyznaczono. Chodzi tu głównie o okoliczności, gdy po wyznaczeniu obrońcy okaże się, że nie zachodzi konieczność pokrywania z pieniędzy podatników wydatków na obrońcę oskarżonego (zwykle jest to związane z zatajeniem znacznego majątku).
Oskarżony, który chce wyznaczenia obrońcy z urzędu musi złożyć odpowiedni wniosek do prezesa sądu właściwego do rozpatrzenia sprawy i udowodnić swoją złą sytuację materialną. Prawo do korzystania z obrońcy z urzędu nie może być traktowane jako obligatoryjne uprawnienie oskarżonego lub skazanego, które należy mu się z racji pozbawienia wolności czy też konsekwencji samego skazania. Prawo to powinno przysługiwać tylko tym oskarżonym lub skazanym, którzy udokumentują, że nie są w stanie ponieść kosztów obrony bez znaczącego zmniejszenia swoich dochodów, co może doprowadzić się do pogorszenia sytuacji materialnej oskarżonego i jego rodziny.
Sąd nie ma obowiązku wyznaczenie kolejnego obrońcy z urzędu dla zbadania istnienia podstaw do złożenia wniosku o wznowienie postępowania jeśli wyznaczony uprzednio obrońca stwierdził brak podstaw do złożenia takiego wniosku oraz poinformował o tym właściwy sąd.