Mianem kontratypu możemy określić taką okoliczność, która wyłącza karną bezprawność czynu. Określenie danego zdarzenia mianem kontratypu nie świadczy jednak o tym, że stało się ono automatycznie zgodne z prawem. Konsekwencją tego zapisu jest bowiem stwierdzenie, iż dany czyn, który posiada cechy czynu zabronionego, nie jest przestępstwem w danym przypadku. Brane są więc pod uwagę okoliczności związane z zaistniałą sytuacją i na podstawie zaistnienia konkretnych przesłanek działanie przestaje być bezprawne.
Bardzo istotną kwestią jest zaznaczenie, iż kontratyp, określany w prawie karnym głównie poprzez zwrot: „nie popełnia przestępstwa…” nie musi obowiązywać w innych gałęziach prawa w danym, konkretnym przypadku.
Jak określa artykuł 26 Kodeksu Karnego:
„Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego.”
Sąd w danym przypadku może zastosować złagodzenie kary lub też nawet odstąpić od jej wymierzenia.
Do kontratypów wymienianych w ustawie zalicza się:
- obronę konieczną – działanie środkami i sposobami niezbędnymi do odparcia ataku
- dozwoloną samopomoc – jej istotą jest przywrócenie posiadaczowi utraconego posiadania rzeczy
- stan wyższej konieczności
- ryzyko nowatorstwa – prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnych skutków związanych z wprowadzaniem nowości
- działanie w granicach uprawnień i obowiązków
- rozkaz wojskowy
- „zakup kontrolowany” – czyli niejawne nabycie lub przejęcie przedmiotów pochodzących z przestępstwa; analogicznie „przesyłka kontrolowana”
- przerwanie ciąży – aborcja może się odbyć w przypadku, jeżeli utrzymanie ciąży stwarza poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zdrowia i życia kobiety, jeżeli w trakcie badań prenatalnych wykazano poważne i nieodwracalne uszkodzenie płodu, czy też występowanie nieuleczalnej choroby, która zagraża pozapłodowemu życiu dziecka, jeżeli poczęcie dziecka było aktem popełnienia czynu zabronionego – przestępstwa.
- „ostateczną potrzebę” w wojsku, która umożliwia żołnierzowi korzystanie ze środków niezbędnych do wymuszenia wykonania rozkazu, oczywiście przy zaistnieniu odpowiednich okoliczności
- przestępność zniesławienia
- pobieranie i przeszczepianie komórek, tkanek i narządów
- działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.
Problematyczną kwestią wydaje się stwierdzenie, kiedy możemy mieć do czynienia z nowym kontratypem i możemy w tym przypadku zaniechać egzekwowania odpowiedzialności prawnej. O ile przywilej ten nie będzie nadużywany i posłuży jedynie uzmysłowieniu społeczeństwu istniejących już przeświadczeń eliminujących bezprawność czynu, to zabieg wprowadzania kontratypu może dązyć do racjonalizacji zapisów prawnych.