Gdy nupturienci (czyli przyszli małżonkowie) chcieliby zawrzeć małżeństwo poza lokalem urzędu stanu cywilnego, to w szczególnych okolicznościach jest to możliwe. Zgody w tym zakresie udziela kierownik urzędu stanu cywilnego (u.s.c.). Była taka sytuacja, że nupturienci chcieli zawrzeć małżeństwo w ogrodzie, ale kierownik u.s.c. nie wyraził zgody. Miejsce zawarcia małżeństwa musi zapewniać powagę. Można przyjąć przecież, że dom albo ogród zapewnia tę powagę. W obecnym stanie prawnym związek małżeński zawiera się poza lokalem u.s.c., gdy osoba go zawierająca jest pozbawiona wolności bądź jest obłożnie chora. Wówczas możemy mieć też do czynienia z zawarciem małżeństwa przez pełnomocnika.
Art. 8 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego (KRO) stanowi tak:
§ 1. Duchowny, przed którym zawierany jest związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego, nie może przyjąć oświadczeń przewidzianych w art. 1 § 2 – bez uprzedniego przedstawienia mu zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, sporządzonego przez kierownika urzędu stanu cywilnego.
§ 2. Niezwłocznie po złożeniu oświadczeń, o których mowa w § 1, duchowny sporządza zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenia zostały złożone w jego obecności przy zawarciu związku małżeńskiego podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego. Zaświadczenie to podpisują duchowny, małżonkowie i dwaj pełnoletni świadkowie obecni przy złożeniu tych oświadczeń.
§ 3. Zaświadczenie, o którym mowa w § 2, wraz z zaświadczeniem sporządzonym przez kierownika urzędu stanu cywilnego na podstawie art. 41 § 1 duchowny przekazuje do urzędu stanu cywilnego przed upływem pięciu dni od zawarcia małżeństwa; nadanie jako przesyłki poleconej w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego jest równoznaczne z przekazaniem do urzędu stanu cywilnego. Jeżeli zachowanie tego terminu nie jest możliwe z powodu siły wyższej, bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas trwania przeszkody. Przy obliczaniu biegu terminu nie uwzględnia się dni uznanych ustawowo za wolne od pracy.
Jeśli nie zostanie duchownemu przedstawione to zaświadczenie z § 2 powyższego przepisu, że oświadczenia zostały złożone, a został zawarty mimo tego związek małżeński, to nie można wnosić powództwa z art. 2 KRO o stwierdzenie nieistnienia małżeństwa, bo to nie jest istotna przesłanka zawarcia małżeństwa.
Art. 9 KRO reguluje skróconą procedurę zawarcia małżeństwa:
§ 1. W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu jednej ze stron, oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński mogą być złożone niezwłocznie przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego bez złożenia lub przedstawienia dokumentów niezbędnych do zawarcia małżeństwa. Jednakże i w tym wypadku strony są obowiązane złożyć zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa.
§ 2. W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu jednej ze stron, oświadczenia przewidziane w art. 1 § 2 mogą być złożone przed duchownym bez przedstawienia zaświadczenia sporządzonego przez kierownika urzędu stanu cywilnego, stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. W takim wypadku strony składają przed duchownym zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Przepisy art. 1 § 3 oraz art. 2 i art. 8 § 2 i 3 stosuje się odpowiednio.
Przesłanki skróconej procedury zawarcia małżeństwa:
a) musi być niebezpieczeństwo utraty życia
b) przyszli małżonkowie i tak muszą złożyć oświadczenie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa
c) mogą być złożone tylko przed osobami wymienionymi w art. 9 KRO (kierownik u.s.c., duchowny), nie przed żadną inną.
Nie trzeba tutaj zachować terminów ani przedkładać dokumentów.
Zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika jest zawarte natomiast w art. 6 KRO:
§ 1. Z ważnych powodów sąd może zezwolić, żeby oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński lub oświadczenie przewidziane w art. 1 § 2 zostało złożone przez pełnomocnika.
§ 2. Pełnomocnictwo powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym i wymieniać osobę, z którą małżeństwo ma być zawarte.
Przesłanki zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika:
a) ważny powód – nie jest to okoliczność, że ktoś mieszka za granicą i przyjazd na ceremonię jest zbyt dla niego kosztowny, zwykle będą to osoby, które nie mogą przybyć na ceremonię z uwagi np. na wykonywaną misję wojskową
b) zezwolenie sądu na zawarcie związku małżeńskiego przez pełnomocnika – o wydanie tego zezwolenia występuje mocodawca, czyli ten, kto ma zawrzeć związek małżeński. Wydaje to sąd w postępowaniu nieprocesowym
c) pełnomocnictwo w formie szczególnej (czyli na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym).
Pełnomocnikiem może być osoba innej płci lub może być też osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Natomiast nie może nim być osoba nie posiadająca zdolności do czynności prawnych z uwagi na przepisy ogólne dotyczące pełnomocnictwa. Nie można zawrzeć małżeństwa przez dwóch pełnomocników, ponieważ prawo polskie nie dopuszcza takiej możliwości. To pełnomocnictwo jest jedynie pełnomocnictwem do wyrażenia woli w imieniu małżonka, nie może pełnomocnik decydować o nazwisku małżonka, o nazwisku jego dzieci itp.
Art. 16 KRO wiąże się z powyższym przepisem:
W razie zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika mocodawca może żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli brak było zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika albo jeżeli pełnomocnictwo było nieważne lub skutecznie odwołane. Jednakże nie można z tego powodu żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli małżonkowie podjęli wspólne pożycie.
Sytuacja kiedy mocodawca może żądać unieważnienia małżeństwa:
a) brak było zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia
b) pełnomocnictwo było nieważne (czyli sporządzone z wadami, brak formy dla tego pełnomocnictwa)
c) pełnomocnictwo było skutecznie odwołane (odwołanie mocodawcy musiało dojść do wiadomości pełnomocnika).
W sytuacji gdy małżeństwo było zawarte przez pełnomocnika, a mocodawca przed zawarciem małżeństwa przez pełnomocnika zmarł i nie doszło to skutecznie do pełnomocnika, to wówczas można wnosić powództwo o ustalenie istnienia bądź nieistnienia małżeństwa, ponieważ nie można zawrzeć małżeństwa z osobą nieżyjącą, a w sytuacji gdy pełnomocnictwo nie zostało w ogóle udzielone, a pełnomocnik zawarł małżeństwo, to też można wnosić powództwo z art. 2 KRO, czyli o ustalenie nieistnienia małżeństwa.
Ustalenie nieistnienia małżeństwa trzeba odróżnić od unieważnienia małżeństwa oraz od ustania małżeństwa (ustaniem jest rozwód, śmierć jednego z małżonków bądź obu albo uznanie za zmarłych jednego z nich bądź obu).
