Sformułowana w art. 6 Kodeksu Postępowania Karnego (KPK) zasada prawa oskarżonego do obrony stanowi odzwierciedlenie gwarancji tego uprawnienia w Konstytucji RP w art. 42 ust. 2, jak również w normach prawa międzynarodowego publicznego w zakresie ochrony praw człowieka (art. 14 ust. 2 lit. B Międzynarodowegp Paktu Ochrony Praw Publicznych i Politycznych oraz art. 6 ust. 3 lit c Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności).
W literaturze i orzecznictwie rozróżnia się pojęcia obrony materialnej i formalnej.
Obrona materialna, czyli działalność skierowana na obronę przed oskarżeniem (zarzutem) oraz obrona formalna, czyli korzystanie z pomocy obrońcy. To ostatnie jest w istocie pewnym skrótem myślowym, nie chodzi bowiem o samą działalność obrońcy, która w istocie jest tym samym, czym działalność oskarżonego, a więc obroną materialną, lecz jedynie o sam fakt posiadania obrońcy.
Obrona w znaczeniu ogólnym, czyli materialnym, może być obroną merytoryczną, jako obrona przed zarzutem, bądź jedynie obroną procesową, poprzez podnoszenie uchybień i wadliwości proceduralnych działających na korzyść oskarżonego. Może to być obrona czynna (aktywna) albo bierna, polegająca na powstrzymywaniu się od dostarczania dowodów przeciwko sobie (art. 74 § 1 KPK).
Z powyższych względów oskarżony wyposażony jest w prawo do składania wyjaśnień i prawo do milczenia, może więc bez podania powodów odmówić odpowiedzi na pytanie lub w ogóle składania wyjaśnień (art. 175 § 1 KPK), a skorzystanie z tej możliwości nie może być poczytywane za okoliczność obciążającą. Nie można też żądać od oskarżonego wyraźnego oświadczenia, że odmawia wyjaśnień, gdyż nie musi on tłumaczyć swego stanowiska. Dlatego że składanie wyjaśnień jest tylko prawem oskarżonego i jednocześnie sposobem obrony, oskarżony jest uwolniony od obowiązku mówienia prawdy i nie ponosi odpowiedzialności za składanie fałszywych wyjaśnień. Nie oznacza to jednak istnienia tzw. prawa do kłamstwa, a jedynie tolerowanie fałszywych wyjaśnień, o ile mieszczą się one w granicach obrony. Oskarżony, który w wyjaśnieniach swych fałszywie oskarża inną osobę o popełnienie przestępstwa, może zatem odpowiadać za przestępstwo z art. 234 Kodeksu Karnego, jeżeli owo fałszywe pomówienie nie miało związku z obroną ani w jej ujęciu merytorycznym (przerzucanie odpowiedzialności w całości lub w części na inną osobę), ani procesowym (np. oskarżanie prowadzących postępowanie przygotowawcze o stosowanie niedozwolonych metod przesłuchania w celu wyeliminowania dowodu – art. 171 § 6 KPK).
Obrona materialna może być realizowana poprzez korzystanie z uprawnień procesowych, jakie KPK nadaje oskarżonemu, m.in. w zakresie składania wniosków dowodowych (art. 167, art. 315 § 1, art. 338 § 1), udziału w czynnościach procesowych (np. art. 270 § 2, art. 315 § 2, art. 316-318, art. 339 § 5, art. 341 § 1, art. 343 § 5, art. 374 § 1, art. 451 i art. 464), składania wyjaśnień (art. 175 § 1 i art. 176), wglądu w akta sprawy (art. 156 i 321), zadawania pytań osobom przesłuchiwanym przez sąd (art. 370 § 1), wypowiadania się w każdej kwestii (art. 175 § 2, art. 367 § 2), w tym i w głosach końcowych (art. 406) oraz zaskarżania orzeczeń (art. 425). Uprawnienia przysługujące oskarżonemu (podejrzanemu) dla realizacji prawa do obrony nie mogą być jednak przez niego nadużywane dla celów godzących w prawidłowy tok procesu. Kodeks daje temu wyraz niekiedy bardzo wyraźnie, m.in. zezwalając na przedłużenie tymczasowego aresztowania, gdy oskarżony „celowo przewleka postępowanie” (art. 263 § 4), np. wydłużając zbędnie czas zapoznawania się z materiałami dochodzenia lub śledztwa.