Odstąpienie od umowy jest jednostronnym uprawnieniem prawo kształtującym, polegającym na tym, że jednym oświadczeniem woli doprowadza się do wygaśnięcia stosunku prawnego pomiędzy stronami. Pozwala to uniknąć sytuacji w której jedna ze stron np. musi cierpliwie oczekiwać na spełnienia świadczenia przez drugą, podczas gdy ta umowy nie wykonuje w związku ze zmianą okoliczności czy napotkanymi trudnościami. Na skutek odstąpienia stosunek prawny co do zasady wygasa z mocą wsteczną ex tunc, czyli od momentu zawarcia umowy, która uważana jest za nigdy niezawartą. W literaturze wskazuje się, że wyjątkiem od tej zasady są zobowiązania trwałe, co do których odstąpienie następuje ze skutkiem od momentu złożenia oświadczenia o odstąpieniu. Wyróżniamy dwa rodzaje odstąpienia od umowy: ustawowe, czyli na mocy przepisów zawartych w aktach prawnych oraz umowne, które strony zastrzegają w umowie, kształtując jego treść na mocy porozumienia pomiędzy sobą.
Uprawnienie do odstąpienia jest przykładowo następstwem zwłoki w umowach wzajemnych, czyli takich w których świadczenie jednej strony odpowiada świadczeniu drugiej (np. umowa sprzedaży). Zgodnie z art. 491§1 kodeksu cywilnego jeśli jedna ze stron nie spełnia świadczenia w terminie lub niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela na podstawie okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność (czyli jest w zwłoce), druga strona może odstąpić od umowy po bezskutecznym upływie terminu, który uprzednio dodatkowo dłużnikowi wyznaczyła jednocześnie zaznaczając zagrożenie w postaci realizacji prawa odstąpienia. Od konieczności zawsze wyznaczania dłużnikowi dodatkowego terminu do możliwości odstąpienia od umowy ustawodawca przewidział dwa wyjątki. Zgodnie z art. 419 § 2 k.c. gdy uprawnienie do odstąpienia zostało zastrzeżone w umowie albo gdy wykonanie zobowiązania po terminie nie miałoby dla drugiej ze stron znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania czy cel umowy, o którym wiedziała strona będąca w zwłoce, nie trzeba wyznaczać dodatkowego terminu. Strona odstępująca od umowy wzajemnej musi zwrócić wszystko co otrzymała od drugiej strony na mocy umowy (art. 494 k.c.)
Innym przykładem ustawowego prawa odstąpienia, jest możliwość wygaśnięcia stosunku prawnego jednostronnym oświadczeniem woli przez kupującego w sytuacji gdy sprzedana rzecz (w drodze umowy sprzedaży innej niż umowa konsumenta z przedsiębiorcą) posiada wady i była już przedmiotem naprawy lub wymiany albo nie była wymieniana, a sprzedawca niezwłocznie nie usunął wady ani nie wymienił na rzecz wolną od wad. Natomiast zgodnie z art. 8 ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej z dnia 27 lipca 2002 r. od umowy między przedsiębiorcą a konsumentem ten ostatni może odstąpić, gdy sprzedawca nie zdoła nieodpłatnie naprawić lub wymienić towaru w odpowiednim terminie lub gdyby taka wymiana lub naprawa narażała kupującego na niedogodności. Jest to konsekwencja istotnej niezgodności towaru z umową. Kupujący w ciągu 2 miesięcy od stwierdzenia wspomnianej niezgodności musi zawiadomić o tym sprzedawcę, pod rygorem utraty uprawnień z art. 8 ustawy w/w.
Umowne prawo odstąpienia umożliwia jednej albo każdej ze stron realizację uprawnienia, które doprowadzi do wygaśnięcia stosunku prawnego pomiędzy stronami, bez potrzeby uzasadniania tej decyzji i to co do zasady w dowolnej formie. W odróżnieniu od ustawowego prawa odstąpienia, to strony swobodnie tworząc umowę zastrzegają takie uprawnienie i mogą właściwie dowolnie kreować charakter, a także sposób wykonywania tego prawa. Aby takie zastrzeżenie umowne było ważne art. 385 § 1, jako przepis bezwzględnie obowiązujący, nakłada na strony obowiązek wyznaczenia terminu do wykonania prawa do odstąpienia, a także wskazuje, że wykonanie tego prawa następuje przez złożenie oświadczenia drugiej osobie. Wspomniany termin musi być określony precyzyjnie. Wykonanie umownego prawa odstąpienia powoduje, że umowa uważana jest za niezawartą, a strony muszą zwrócić sobie to co świadczyły, gdy zmiana nie była konieczna w granicach zwykłego zarządu.