Podstawą ogłoszenia upadłości jest niewypłacalność. Niewypłacalność może wynikać z dwóch przesłanek:
1. Z jednej ogólnej przesłanki odnoszącej się do wszystkich podmiotów posiadających zdolność upadłościową – zadłużenie.
Za niewypłacalnego uważa się dłużnika, który nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań.
Art. 11 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego (PUiN) stanowi, że dłużnika uważa się za niewypłacalnego, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Interpretacja poszła w bardzo sztywnym kierunku, że nawet niewykonywanie w części zobowiązań świadczy o niewypłacalności dłużnika.
2. Nadmierne zadłużenie – może stanowić przesłankę ogłoszenia upadłości jedynie pewnej grupy podmiotów posiadających zdolność prawną.
W szczególności reguluje to art. 11 ust. 2 PUiN:
Dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje.
Nie chodzi zatem o zobowiązania, które są wymagalne, ale nie spełnione w terminie, ale chodzi o wszystkie zaciągnięte zobowiązania.
To doprowadza do takich sytuacji, że jeżeli mamy do czynienia z osobą prawną, np. spółką z o.o. , której kapitał zakładowy wynosi 50.000 zł. I ta spółka bierze w leasingu maszynę i z tego leasingu wynika, że wartość tej maszyny to 1 milion złotych. Ta maszyna nie jest wówczas w majątku spółki, w majątku spółki jest tylko 50.000 zł. Jeżeli jeszcze firma nie ma żadnych należności od kontrahentów, no to wartość zobowiązań przekracza wartość majątku, jest nadmiernie zadłużona wówczas. Ten przepis nie ma jednak zastosowania do osób fizycznych, które prowadzą działalność gospodarczą. Ci się mogą zadłużać, majątek mogą mieć bardzo mały. W stosunku do dłużnika będącego niewypłacalnym sąd może ogłosić upadłość.
W zakresie podstaw ogłoszenia upadłości istnieje coś takiego jak negatywna przesłanka ogłoszenia upadłości – coś takiego, co może albo musi być brane pod uwagę przez sąd dla rozstrzygnięcia, czy daną upadłość należy ogłosić, czy nie. Negatywne przesłanki ogłoszenia upadłości określone są w art. 12 i 13 PUiN:
Pierwsza przesłanka.
Art. 12. 1. Sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań nie przekracza trzech miesięcy, a suma niewykonanych zobowiązań nie przekracza 10% wartości bilansowej przedsiębiorstwa dłużnika.
Twórcom ustawy chodziło o to, żeby dać jakąś ochronę tym, którzy mają bardzo minimalne zadłużenie, a stan ich niewypłacalności jest bardzo krótki. Przy tym te dwie przesłanki muszą być spełnione łącznie.
2. Przepisu ust. 1 nie stosuje się, jeżeli niewykonanie zobowiązań ma charakter trwały albo gdy oddalenie wniosku może spowodować pokrzywdzenie wierzycieli.
3. Oddalając wniosek o ogłoszenie upadłości sąd na wniosek dłużnika może zezwolić na wszczęcie przez dłużnika postępowania naprawczego, jeżeli nie ma przeszkód określonych w art. 492 ust. 3.
Zazwyczaj z możliwością zastosowania tego przepisu mamy do czynienia wtedy, kiedy z wnioskiem o ogłoszenie upadłości występuje nerwowy wierzyciel. Trzeba być jednak ostrożnym ze składaniem takich wniosków pochopnie, ponieważ jest taki przepis, który mówi, że ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą wierzyciel, który składa wniosek o ogłoszenie upadłości w złej wierze. Wszyscy komentatorzy jednak piszą, że nie można przypisać złej wiary temu wierzycielowi, któremu naprawdę zalega dłużnik z zapłatą. To dotyczy raczej tych sytuacji, kiedy mamy poważny spór czy istnieje czy nie istnieje wierzytelność i ktoś w zamian ustalania tej wierzytelności w toku normalnego procesu od razu składa wniosek o ogłoszenie upadłości.
Jaka jest suma zobowiązań, których nie wykonanie w terminie może skutkować ogłoszeniem upadłości ? – bezspornym jest, że chodzi o wartość bilansową przedsiębiorstwa, która wynika ze sprawozdania finansowego, a nie z wartości jego majątku, z jakiegoś oszacowania. Tylko z bilansu. Nie można zastosować tej fakultatywnej, negatywnej przesłanki, jeżeli co prawda niewykonywanie zobowiązań ma charakter krótkotrwały, ale brak jest perspektyw, żeby pojawiły się jakieś nowe okoliczności, które skutkowały by możliwością spłaty tych zobowiązań.
Druga przesłanka.
Przy ocenie podstaw ogłoszenia upadłości, wniosku o ogłoszenie upadłości sąd zawsze bada negatywną przesłankę, jaką jest brak majątku dłużnika wystarczającego na zaspokojenie kosztów postępowania.
Art. 13. 1. Sąd oddali wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania.
Składając wniosek o ogłoszenie upadłości należy wykazać w szczególności, że ta negatywna przesłanka nie zachodzi. Celem postępowania upadłościowego jest bowiem zaspokojenie wierzycieli w jak największym stopniu. Jeżeli postępowanie miałoby się toczyć tylko po to, aby pokryć koszty tego postępowania, to nie ma sensu wstrzymania tego postępowania i wniosek o ogłoszenie upadłości polega w takim przypadku oddaleniu. Jeżeli taka przesłanka pojawiła by się w toku postępowania, to wówczas takie postępowanie się umarza. Wówczas biegły szacuje jakie to byłyby koszty i porównuje do majątku, przy czym porównanie to nie jest do wartości bilansowej majątku, tylko do wartości szacunkowej. Dlatego też wniosek o ogłoszenie upadłości zawiera oprócz sprawozdania finansowego także aktualny wykaz majątku i jego szacunkową wycenę. Ta szacunkowa wycena pozwala na dokonanie oceny czy majątek wystarczy na pokrycie kosztów postępowania.
Trzecia przesłanka
Istnieje możliwość oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, gdyby majątek dłużnika zgłaszającego wniosek o ogłoszenie upadłości był obciążony ograniczonymi prawami rzeczowymi w takim stosunku, że nie byłoby możliwe pokrycie kosztów postępowania. Nie jest to jednak przesłanka bezwzględna, ponieważ ustawodawca posłużył się pojęciem „sąd może”.
Art. 13. 2. Sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości w razie stwierdzenia, że majątek dłużnika jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w takim stopniu, że pozostały jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania.
Aktualne prawo upadłościowe wprowadza zasadę odrębności polegającej na uprzywilejowaniu tych wszystkich wierzycieli, którzy posiadają zabezpieczenia rzeczowe na majątku dłużnika. Jeżeli jest więc zabezpieczenie rzeczowe na majątku, to przy postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację majątku, środki pieniężne pochodzące ze sprzedaży tych składników majątkowych, gdzie są obciążenia rzeczowe, w pierwszej kolejności idą na zaspokojenie wierzycieli posiadających zabezpieczenia rzeczowe, a dopiero potem ogólne masy podlegające podziałowi wszystkich wierzycieli. Stąd jeżeli się okaże, że wszystko jest zabezpieczone rzeczowo, to nie można prowadzić postępowania tylko dla wierzycieli rzeczowych, oni mogą prowadzić egzekucję syngularną. Jeżeli się zatem okaże, że pozostały majątek nie wystarcza na zaspokojenie reszty wierzycieli, to wniosek o wszczęcie egzekucji się po prostu oddala.
Art. 13. 3. Przepisów ust. 1 i 2 nie stosuje się, gdy zostanie uprawdopodobnione, że obciążenia majątku dłużnika są bezskuteczne według przepisów ustawy albo gdy dokonane zostały w celu pokrzywdzenia wierzycieli, jak również gdy zostanie uprawdopodobnione, że dłużnik dokonał innych czynności prawnych bezskutecznych według przepisów ustawy, którymi wyzbył się majątku wystarczającego na zaspokojenie kosztów postępowania.
