Podstawy prawne
1. Konstytucja RP: art. 176 ust. 1, art. 184, art. 236 ust. 2:
Art. 176 1. Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne.
Art. 184. Naczelny Sąd Administracyjny oraz inne sądy administracyjne sprawują, w zakresie określonym w ustawie, kontrolę działalności administracji publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej.
Art. 236. 2. Ustawy wprowadzające w życie art. 176 ust. 1 w zakresie dotyczącym postępowania przed sądami administracyjnymi zostaną uchwalone przed upływem 5 lat od dnia wejścia w życie Konstytucji. Do czasu wejścia w życie tych ustaw obowiązują przepisy dotyczące rewizji nadzwyczajnej od orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego.
2. Ustawa z dnia 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych
3. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi
4. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o ustroju sądów administracyjnych i ustawę – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.
1 stycznia 2004 r. weszła w życie reforma sądownictwa administracyjnego zgodnie z treścią najważniejszego przepisu ostatniej z w/w ustaw. Od tej daty funkcjonuje nowy model postępowania sądowoadministracyjnego w Polsce – model dwuinstancyjny.
Historia
Polskie tradycje sądownictwa administracyjnego są relatywnie długie. Pierwszy sąd administracyjny powstał w okresie międzywojennym, przewidziała go konstytucja marcowa. W 1922 r. wydana została odrębna ustawa o Najwyższym Trybunale Administracyjnym. Był on jednoinstancyjny, przede wszystkim kontrolował decyzje organów władzy publicznej (przed wojną mówiło się: orzeczenia i zarządzenia władz administracyjnych, nie pojawiało się w zasadzie pojęcie decyzja). Zakładano, że w okresie międzywojennym również powstanie sądownictwo dwuinstancyjne, zrealizowano to tylko szczątkowo, gdyż powstało wojewódzkie sądownictwo administracyjne w woj. pomorskim, poznańskim, śląskim – tak naprawdę te sądy wojewódzkie zrealizowały niewielki zakres zadań ze względu na wybuch wojny.
Po II wojnie światowej ustawodawca nie zdecydował się na wprowadzenie sądownictwa dwuinstancyjnego, gdyż obawiał się o niezawisłość sądów administracyjnych i kontrolę działań administracji publicznej. Krytyka bowiem organów administracji rządowej nie była wówczas rzeczą możliwą do realizacji, mimo, że w 1956 roku były mocne naciski na powołanie takiego sądownictwa, jako instytucji demokratycznej. Ustawodawca odpowiadał na takie postulaty tym, że w Polsce Ludowej wystarczająca jest kontrola prokuratorska i społeczna. W zakładach pracy funkcjonowały tzw. skrzynki zażaleń, które kończyły się represjami. W latach 70-tych na wzór innych państw bloku socjalistycznego, w których zaczęto wprowadzać pewne instytucje kontroli sądowej w 1980 r. powołano do życia Naczelny Sąd Administracyjny. Sądownictwo było wtedy jednoinstancyjne, a w terenie NSA wykonywał swoje funkcje poprzez ośrodki zamiejscowe. Nadal był to jednak sąd jednoinstancyjny, orzeczenia NSA były od razu prawomocne. Środkiem do wzruszenia takich orzeczeń była wtedy instytucja rewizji nadzwyczajnej (mimo usunięcia jej z procedury cywilnej i karnej, długo funkcjonowała w administracyjnej). Wyłącznie określone podmioty mogły wnieść ten środek, np. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes NSA, nie był to więc środek powszechny. Przyjęto także wtedy zamknięty katalog zaskarżalnych decyzji – skarga nie przysługiwała na wszystkie decyzje.
Sytuacja zmieniła się w roku 1990. Przyjęto wtedy generalną zasadę zaskarżalności decyzji do sądu administracyjnego. W 1995 r. pojawiła się pierwsza odrębna ustawa o NSA (z 11 maja 1995 r.). Miała ok. 60 przepisów, przy czym końcowe przepisy odsyłały do k.p.c. i k.p.a., była to więc regulacja ramowa, która odsyłała odpowiednio do innych procedur. Przełomem okazała się Konstytucja RP z 1997 r., która wprowadziła zasadę, zgodnie z którą każde postępowanie sądowe ma być co najmniej dwuinstancyjne, także sądowoadministracyjne postępowanie. Przewidziała także wprowadzenie sądów administracyjnych na czele z NSA. Jeden z przepisów końcowych wskazywał, że ustawy reformujące polskie sądownictwo mają być uchwalone w ciągu 5 lat od wejścia w życie konstytucji. Terminu udało się dotrzymać, jako że uchwalono ustawy z 2002 r., które z pewnymi zmianami funkcjonują od dziś (np. zmiany w zakresie wyłączenia sędziego, doręczeń zastępczych).
Kilka lat temu zgłoszono pomysł, by stworzyć w Polsce niezależne trybunały administracyjne – by przekształcić Samorządowe Kolegia Odwoławcze i Regionalne Izby Obrachunkowe w organ o wymiarze trybunału, organ sądowy, niezależny. Byłaby to jeszcze niższa instancja sądowa. Jednakże nie ma na dzień dzisiejszy prac legislacyjnych w tym zakresie.
