Skazany jest osobą fizyczną, którą sąd w postępowaniu karnym, prawomocnym wyrokiem lub nakazem karnym, uznał winną popełnienia przestępstwa i wymierzył karę lub środek karny.
Sprawca czynu karalnego posiada status skazanego od momentu uprawomocnienia się orzeczenia, przez całe postępowanie wykonawcze aż do zatarcia skazania. Skazany jest podmiotem praw i obowiązków, które zostały szczegółowo określone w Kodeksie postępowania wykonawczego (dalej KPW). Podstawowym obowiązkiem jest poddanie się karze i przystąpienie do realizacji orzeczeń zamieszczonych w wyroku. Skazany ma prawo składać wnioski o wszczęcie postępowania przed sądem, wówczas występuje w charakterze strony.
Jako strona w postępowaniu przed sądem skazany ma m.in. prawo do:
- inicjowania postępowania,
- składania wniosków dowodowych,
- czynnego uczestniczenia w czynnościach procesowych, np. zadawania pytań świadkom, przesłuchiwanym biegłym, składania oświadczeń, wniosków o wyłączenie sędziego, itp.,
- zaskarżania decyzji procesowych według zasad przewidzianych w Kodeksie.
Skazany może również składać w każdym czasie skargi, wnioski i prośby do organów wykonujących orzeczenia. Organ zobowiązany jest do załatwienia sprawy według swej właściwości. Skazanego należy niezwłocznie poinformować o wyniku rozparzenia jego wniosku, skargi lub prośby. Podkreślanie podmiotowości skazanego na wszystkich etapach postępowania wykonawczego winno stanowić jedną z podstawowych i nienaruszalnych zasad postępowania.
Zgodnie z art. 4 KKW, kary, środki karne, zabezpieczające i zapobiegawcze wykonuje się w sposób humanitarny, z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego. Zakazuje się stosowania tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania i karania skazanego. Skazany zachowuje prawa i wolności obywatelskie. Ich ograniczenie może wynikać jedynie z ustawy oraz z wydanego na jej podstawie prawomocnego orzeczenia.
W postępowaniu przed sądem skazany musi mieć obrońcę, jeżeli:
- jest głuchy, niemy lub niewidomy,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności,
- nie ukończył 18 lat,
- sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę.
Skazany pozbawiony wolności może porozumiewać się ze swoim obrońcą bądź pełnomocnikiem będącym adwokatem lub radcą prawnym podczas nieobecności innych osób. Korespondencja z tymi osobami nie podlega cenzurze i zatrzymaniu, a rozmowy w trakcie widzeń i telefoniczne nie podlegają kontroli. Nadzór nad korespondencją z obrońcą może być wykonany przez otwarcie listu wyłącznie wtedy, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że list zawiera przedmioty, których dotyczy zakaz posiadania, przechowywania, przekazywania, przesyłania lub obrotu. Skazanego dotyczą skutki wynikające nie tylko z konkretnego orzeczenia, ale też pozawyrokowe określone w innych ustawach, m.in. niemożność wykonywania określonych zawodów czy zajmowania stanowisk.
