Prawo pierowkupu

Prawo pierwokupu uregulowane jest przede wszystkim w kodeksie cywilnym, a w przypadku gdy przedmiotem takiego uprawnienia jest prawo do kupna nieruchomości także m.in. w ustawie o gospodarce nieruchomościami z 21 sierpnia 1997 roku czy ustawie z 15 grudnia 2000 roku o spółdzielniach mieszkaniowych.
Prawo pierwokupu występuje wtedy gdy na podstawie przepisów ustawy lub czynności prawnej, jednej ze stron przysługuje pierwszeństwo kupna konkretnej rzeczy na wypadek gdyby właściciel zawarł umowę sprzedaży z osobą trzecią. Jest to uprawnienie mające charakter obligacyjny, jest niezbywalne i co do zasady niepodzielne (chyba, że przepis szczególny stanowi inaczej), ale co ciekawe dziedziczne. Właściciel sprzedając daną rzecz innej osobie jest obowiązany zawrzeć z nią umowę pod warunkiem, że uprawniony swojego prawo nie wykona. Jeśli sprzedawca (zobowiązany z prawa pierwokupu) sprzeda taką rzecz bezwarunkowo ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę (art.599 § 1 k.c.). W przypadku gdy prawo to przysługuje z mocy ustawy Skarbowi Państwa, jednostce samorządu terytorialnego, czy współwłaścicielowi lub dzierżawcy, taka sprzedaż jest w ogóle uznawana za nieważną. To jednak nie koniec obowiązków zobowiązanego. Powinien także zawiadomić uprawnionego, niezwłocznie, o treści umowy sprzedaży zawartej z osobą trzecią. Obowiązek takiego zawiadomienia w przypadku nieruchomości objętych reżimem prawnym ustawy o gospodarce nieruchomościami należy do notariusza, który sporządza umowę. W przypadku zaniechania tego obowiązku przez zobowiązanego, a także w razie podania uprawnionemu informacji nieprawdziwych o istotnych porozumieniach umowy sprzedaży również ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę.
Jeśli nie zostały wskazane inne terminy uprawnienie to można wykonać w stosunku do nieruchomości w ciągu miesiąca, a w przypadku pierwokupu innych rzeczy w ciągu tygodnia od otrzymania zawiadomienia o sprzedaży. Nie ulega wątpliwości, że uprawiony wykonuje swe prawo w ten sposób, że składa oświadczenie woli o charakterze prawno kształtującym i to w takiej formie jaka jest zastrzeżona dla sprzedaży danej rzeczy (czyli dla np. nieruchomości wymaganą formą jest forma aktu notarialnego). Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej przez wykonanie prawo pierwokupu przez uprawnionego dochodzi do skutku między zobowiązanym a uprawnionym umowa tej samej treści, co umowa zobowiązanego z osobą trzecią. Ograniczenia w postaci postanowień umowy z osobą trzecią, które uniemożliwiały by uprawnionemu wykonanie przysługującego mu prawa, uważa się za bezskuteczne. Gdy taka umowa między sprzedawcą (zobowiązanym z tytułu prawa pierwokupu) przewidywała dodatkowe postanowienie, którego uprawniony nie jest w stanie wykonać, np. jakąś usługę, wtedy to świadczenie może zastąpić zapłatą odpowiedniej sumy. Inaczej jest w przypadku gdy uprawnionym z mocy ustawy jest Skarb Państwa czy jednostka samorządu terytorialnego; wtedy świadczenie dodatkowe uważa się za w ogóle niezastrzeżone. Gdy w umowie z osobą trzecią przewidziany był dłuższy termin na zapłatę, uprawniony może z niego skorzystać tylko w sytuacji gdy odpowiednio zabezpieczy zapłatę ceny, chyba, że jest państwową jednostką organizacyjną.