Instytucja przedawnienia czynów karnych została uregulowana w art. 101- 105 Kodeksu karnego (dalej KK). Przedawnienie karalności oznacza, że po upływie określonego czasu nie można zrealizować odpowiedzialności karnej za popełniony czyn zabroniony, tzn. w zależności od rodzaju przedawnienia nie można wszcząć postępowania, wydać wyroku skazującego lub wykonać orzeczonej kary.
Wyodrębnia się trzy rodzaje przedawnienia:
- Przedawnienie ścigania,
- Przedawnienie wyrokowania,
- Przedawnienie wykonania kary.
Art. 101 § 1 KK, stanowi, że tzw. karalność przestępstwa (czyli możliwość wymierzenia kary przez sąd) ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło lat:
- 30 – gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa,
- 20 – gdy czyn stanowi inną zbrodnię,
- 15 – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat,
- 10 – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata,
- 5 – gdy chodzi o pozostałe występki.
Upływ wymienionych wyżej terminów oznacza, że nie można już wszcząć postępowania karnego w sprawie o takie przestępstwo. Mamy tu więc do czynienia z przedawnieniem ścigania. Zróżnicowanie okresu przedawnienia karalności uwarunkowane jest wagą popełnionego czynu. Warto w tym miejscu przypomnieć, że zgodnie z art. 7 KK, każde przestępstwo jest albo zbrodnią albo występkiem.
W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego oprócz ogólnego trzyletniego terminu przedawnienia ścigania, przepis art. 101 § 2 KK przewiduje dalsze ograniczenie ścigania, które nie może nastąpić po upływie roku od czasu dowiedzenia się przez pokrzywdzonego o osobie sprawcy przestępstwa, jednak nie później niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia.
Z zasady okresy przedawnienia ścigania biegną od momentu popełnienia przestępstwa, tzn. od czasu działania lub zaniechania sprawcy (art. 6 § 1 KK), ale w przypadku przestępstw skutkowych przedawnienie należy liczyć od czasu wystąpienia skutku (art. 101 § 3 KK).
Jeżeli w okresie przewidzianym w przepisie art. 101 KK wszczęto postępowanie przeciwko osobie, to karalność przestępstwa ustaje z upływem 10 lat od tego czasu w przypadkach zbrodni lub występków określonych w art. 101 § 1 pkt. 1-3. A z upływem 5 lat, jeżeli chodzi o pozostałe występki. Wszczęcie postępowania powoduje przedawnienie wyrokowania w znaczeniu, iż w tych przedłużonych o 5 lub 10 lat terminach można doprowadzić do wydania prawomocnego wyroku skazującego. Jeśli to nie nastąpi, ze względu na ustanie karalności danego przestępstwa, wydanie wyroku skazującego będzie niemożliwe.
Jeżeli w podanych terminach dojdzie do wydania prawomocnego wyroku skazującego, będziemy mieć do czynienia z trzecim rodzajem przedawnienia tj. przedawnieniem wykonania kary. Terminy przedawnienia wykonania kary określa art. 103 KK. Liczy się je od uprawomocnienia się wyroku skazującego. Nie można więc wykonać kary, jeżeli od momentu upłynęło lat:
- 30 – w razie skazania na skazania na karę pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat albo karę surowszą,
- 15 – w razie skazania na karę pozbawienia wolności do lat 5,
- 10 – w razie skazania na inną karę.
Art. 104 KK przewiduje tzw. spoczywanie biegu przedawnienia. Przedawnienia nie biegnie, jeżeli przepisy ustawy nie pozwalają na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego. Przeszkoda we wszczęciu postępowania musi mieć charakter przeszkody prawnej, a nie faktycznej (np. nieujęcie sprawcy). Nie powoduje natomiast spoczywania biegu przedawnienia taka przeszkoda prawna, jak brak wniosku o ściganie sprawcy czy oskarżenie prywatne. Ustanie przeszkody wznawia bieg przedawnienia.
Przepisów o przedawnieniu nie stosuje się do zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstw wojennych (art. 105 § 1 KK). Przedawnienie nie ma również zastosowania do umyślnego przestępstwa: zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności łączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnionego przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych (art. 105 § 13 KK).