Ochrona gruntów rolnych i leśnych ma w Polsce ponad 40 letnią tradycję. Po raz pierwszy wprowadzała ja ustawa stawa z dnia 26 października 1971 r. o ochronie gruntów rolnych
i leśnych oraz rekultywacji gruntów. Jednak ówczesne normy różniły się znacznie od dzisiejszych uregulowań. Obowiązywała ochrona w aspekcie produkcyjnym, tj. obowiązek rolniczego wykorzystania gruntu rolnego. Został on zniesiony w 1992 roku. Obecnie obowiązuje ustawa z dnia 3 lutego 1995r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych.
Zakres podmiotowy ustawy reguluje art.4 pkt.4. Zgodnie z nim obowiązek ochrony ciąży na każdym władającym bez względu na jego tytuł prawny, a więc na właścicielu, posiadaczu samoistnym, zarządcy, użytkowniku, użytkowniku wieczystym i dzierżawcy.
Celem ustawy jest regulacja zasad ochrony gruntów rolnych i leśnych oraz rekultywacji
i poprawiania wartości użytkowej gruntów. Ustawa przewiduje ochronę w aspekcie ilościowym i jakościowym.
Ochrona ilościowa
Ochrona ilościowa polega na ograniczaniu przeznaczenia gruntów na cele nierolnicze lub nieleśne, czyli ustalaniu innego niż rolniczy lub leśny sposobu użytkowania gruntów rolnych oraz innego niż leśny sposobu użytkowania gruntów leśnych.
Ustawa określa do których gruntów nie jest ona stosowana. Art. 5a stanowi, iż ustawa nie ma zastosowania co do gruntów rolnych i leśnych objętych decyzjami o ustaleniu lokalizacji linii kolejowych ; art. 5b mówi, iż ustawy nie stosuje się do gruntów rolnych stanowiących użytki rolne położone w granicach administracyjnych miast, bez względu na ich klasę.
Ustawa określa warunki jakie należy spełnić, aby moć zagospodarować grunt w sposób inny niż rolny lub leśny.
- Przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne, dokonuje się w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego- jest to akt prawa miejscowego opracowywany przez wójta/burmistrza/prezydenta miasta, a uchwalany przez Radę Gminy.
- Co do niektórych gruntów wymagana jest zgoda właściwego organu na zmianę przeznaczenia. Kwestię zgody reguluje art. 7.
- Gdy w gminie brak jest planu zmiana przeznaczenia może nastąpić w decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania teren. Jednak jeżeli właściwości gruntu stanowią że wymagana jest zgoda na zmianę jego przeznaczenia, nie może ono nastąpić w decyzji o warunkach zabudowy, a jedynie w MPZP. Zgody nie wymagają: grunt w miastach, grunty klasy I-III poniżej 0,5 ha poza miastem, grunty IV-VI klasy poza miastem bez względu na powierzchnię.
- Następnie należy uzyskać decyzję zezwalającą na wyłączenia gruntów z produkcji. Organami właściwymi są tu: starosta dla gruntów rolnych, dyrektor regionalnej dyrekcji lasów państwowych dla gruntów leśnych, dyrektor parku narodowego dla obszarów parku. Jeżeli gleby mają klasy bonitacyjne od IV do VI wniosek o wyłączenie jest wiążący, a decyzja organu deklaratoryjna. Decyzja zezwalająca nie jest wymagana, jeżeli grunty rolne mają być użytkowane na cele leśne.
- Kolejną czynnością, czysto faktyczną, jest wyłączenie gruntu z produkcji, czyli rozpoczęcie jego użytkowania w sposób inny niż rolny lub leśny.
Ustawa określa także obowiązki finansowe jakie ciążą na osobach wyłączających grunt z produkcji.
Ochrona jakościowa
Ochrona jakościowa polega na „zapobieganiu procesom degradacji i dewastacji gruntów rolnych oraz szkodom w produkcji rolniczej, powstającym wskutek działalności nierolniczej
i ruchów masowych ziemi” (art. 3 ust. 1 pkt.2). Grunty zdewastowane to grunty, których rolnicza lub leśna wartość użytkowa zmalała, w szczególności w wyniku pogorszenia się warunków przyrodniczych albo wskutek zmian środowiska oraz działalności przemysłowej,
a także wadliwej działalności rolniczej, natomiast grunty zdewastowane całkowicie utraciły wartość użytkową z tych samych przyczyn.
Ustawa zobowiązuje właściciela gruntów rolnych do przeciwdziałania degradacji gleb, w tym szczególnie erozji i ruchom masowym ziemi. Starosta może nakazać właścicielowi gruntów zalesienie, zadrzewienie lub zakrzewienie gruntów, lub założenie na nich trwałych użytków zielonych (przysługuje mu zwrot kosztów), gdy przyczynę stanowią erozja i masowe ruchy ziemi. W razie wystąpienia z winy właściciela innych form degradacji gruntów wójt, nakazuje właścicielowi wykonanie w określonym terminie odpowiednich zabiegów (koszty ponosi właściciel).
Ustawa określa także normy dla użytkowania gruntów położonych na obszarach ograniczonego użytkowania, istniejących wokół zakładów przemysłowych (art. 16-18)
Rekultywacja
Mówiąc o rekultywacji gruntów mamy na myśli nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym albo zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych
i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg.
Obowiązek rekultywacji ciąży na:
osobie powodującej utratę albo ograniczenie wartości użytkowej gruntów – na własny koszt
właściwym organie (staroście, dyrektorze regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych, dyrektorze parku narodowego) gdy grunty zdewastowane/zdegradowane są przez nieustalone osoby, w wyniku klęsk żywiołowych lub ruchów masowych ziemi
