Art. 197 k.k. ustanawia odpowiedzialność karną za jedno z najważniejszych przestępstw, godzących w wolność seksualna człowieka, penalizując różne odmiany zgwałcenia.
Dokonać tego przestępstwa, może każdy (przestępstwo powszechne), niezależnie od płci, orientacji seksualnej czy też na wet osoba pozostająca w związku małżeńskim w stosunku do współmałżonka.
Zgwałcenie w typie podstawowym z § 1 polega na doprowadzeniu do obcowania płciowego rozumianego jako wszelkie formy zaspokojenia popędu płciowego, angażujące organy płciowe przynajmniej jednej osoby. Warunkiem odpowiedzialności karnej za powyższe zachowanie jest brak skutecznego zezwolenia na podejmowanie czynności o charakterze seksualnym, w przypadku wyrażenia zgody przez druga osobę, osoba dokonująca czynności o charakterze seksualnym przestępstwa tego nie popełnia. Brak zgody na obcowanie płciowe musi zostać wywołany poprzez zastosowanie przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu.
Przemoc na gruncie tej ustawowej regulacji jest rozumiana jako bezpośrednie użycie siły fizycznej dla uniemożliwienia oporu ofiary (np. związanie jej, przykucie do łóżka) lub przełamania jej oporu (np. bicie, przypalanie), przy czym użycie siły może być skierowane również w stosunku do przedmiotu lub zwierzęcia. Groźba bezprawna interpretowana jest zaś jako grożenie innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub na szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona, bądź groźba rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej. Użycie podstępu w przypadku zgwałcenia może mieć charakter wprowadzenia w błąd ofiary w zakresie czynników motywujących ją do udzielenia zgody na stosunek seksualny i doprowadzenie do stanu, w którym wyłączona została swoboda decyzji poprzez obezwładnienie fizyczne, bądź utratę świadomości.
W art 197 § 2 k.k. przewidziano odpowiedzialność za doprowadzenie osoby do innej czynności seksualnej za pomocą przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu(również jako typu podstawowego).Inna czynność seksualna to takie zachowanie, nie mieszczące się w pojęciu obcowania płciowego, które związane jest z szeroko rozumianym życiem płciowym człowieka, polegające na kontakcie cielesnym sprawcy z pokrzywdzonym lub przynajmniej na cielesnym i mającym charakter seksualny zaangażowaniu ofiary (np. obmacywanie narządów płciowych ofiary, bądź zmuszanie jej do samogwałtu).
Dopuścić się zgwałcenia w obu powyższych przypadkach może jedynie osoba działająca, umyślnie z bezpośrednim zamiarem dopuszczenia się zamachu na wolność seksualną ofiary.
Ustawa karna opisuje ponadto 4 przypadki kwalifikowanego zgwałcenia,które wiążą się z wyższą
społeczną szkodliwością czynu i wyższym wymiarem kary: zgwałcenie zbiorowe, pedofilskie, kazirodcze i ze szczególnym okrucieństwem. Wszystkie są zbrodniami.
Zgwałcenie zbiorowe polega na dokonaniu czynności wykonawczej wspólnie przez przynajmniej dwie osoby, przy czym tylko jedna z nich może obcować płciowo, a drug może doprowadzić do tego w drodze podstępu, przemocy lub groźby bezprawnej, a przestępstwo uważa się za dokonane.
Zgwałcenie pedofilskie to odbycie stosunku płciowego lub innej czynności seksualnej z małoletnim poniżej 15 roku życia, w sytuacji gdy ten ostatni nie wyraża na o zgody (inaczej sprawca odpowiada tylko za przestępstwo z art. 200 § 1 k.k.).
Zgwałcenie kazirodcze to zgwałcenie (zarówno obcowanie płciowe, jak i inna czynność seksualna) wstępnego (np. ojca, matki, dziadka, babci), zstępnego (dziecka, wnuka, prawnuka), przysposobionego (czyli osoby adoptowanej), przysposabiającego, brata lub siostry.
Ponadto wszystkich powyższych typów zgwałcenia można dopuścić się ze szczególnym okrucieństwem – zmierzającym do doprowadzenia innej osoby do poddania się czynowi nierządnemu za pomocą fizycznego, ale również i psychicznego oddziaływania na tę osobę. Regulacja ta penalizuje zachowania, wedle oceny sądu wyjątkowo drastyczne i odrażające.
Zgwałcenie ścigane jest na wniosek (art. 205 k.k.). Złożony wniosek o ściganie sprawców zgwałcenia nie może być cofnięty (art. 12 § 3 k.p.k.).
