Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu – przeszłość i teraźniejszość.

W latach 60. XX wieku spółdzielczość mieszkaniowa wolnymi krokami zmonopolizowała rynek mieszkaniowy, gdyż w tym czasie niemal zupełnie zrezygnowano z państwowego budownictwa mieszkaniowego. Powstawały wielkie spółdzielnie mieszkaniowe wspierane państwo, które rozwijały się na tyle prężnie, że doskonale radziły sobie z zaspokajaniem mieszkaniowych potrzeb ludności w imieniu państwa. W 1961 r. weszła w życie ustawa o spółdzielniach i ich związkach, która unormowała problematykę spółdzielni mieszkaniowych, która z kategorii praw nienazwanych przekształciła spółdzielcze prawo własnościowe w prawo nazwane. Nie regulowała jednak w żaden sposób treści praw członków do przydzielanych im lokali, pozostawiając to uregulowanie poszczególnym statutom spółdzielni. Jedynym istotnym novum tej ustawy było przyznanie spółdzielczemu własnościowemu prawu do lokalu statusu ograniczonego prawa rzeczowego. Ustawa ta została dwukrotnie znowelizowana, jednakże w żaden sposób nie podważała konstrukcji spółdzielczości. Dopiero w 2000 r. weszła w życie nowa ustawa o prawie spółdzielczym, która wprowadziła dość rewolucyjne zmiany. Zachowała, co prawda istniejące spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, jednakże od tego momentu dopuszczalne było tylko zaspokajanie mieszkaniowych potrzeb ludności w ten sposób, że nabywało się prawo własności. Te osoby, które nabywały spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, miały możliwość przekształcenia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu w prawo własności. Ustawa ta była jeszcze dwukrotnie nowelizowana jednak ostatecznie ustawodawca postanowił wyeliminować spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu z porządku prawnego, pozbawiając mocy prawnej przepisy normujące powstanie i ustanowienie tego prawa. Nie zmienia to faktu, że w dalszym ciągu pozostają w obrocie powstałe już wcześniej spółdzielcze własnościowe prawa do lokalu, choć na żądanie osoby, której przysługuje omawiane prawo, spółdzielnia jest zobowiązana przenieść na niego prawo własności za dokonaniem wymaganej opłaty.
Zgodnie z art. 17² ust. 1 Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest prawem zbywalnym, przechodzi na spadkobierców i podlega egzekucji. Jest ono ograniczonym prawem rzeczowym i obciąża nieruchomość spółdzielczą, czyli grunt wraz z budynkami. Właścicielem tego prawa może być każda osoba, a zatem może to być osoba fizyczna, prawna, lub ułomna osoba prawna. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest bardzo zbliżone do prawa własności, gdyż właścicielowi tego prawa przysługują uprawnienia podobne jak osobie, która posiada prawo własności nieruchomości. Jednakże treścią tego ograniczonego prawa rzeczowego jest prawo do korzystania z przydzielonego lokalu. Posiadanie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu nie wiąże się już z członkostwem w spółdzielni mieszkaniowej, gdyż zapis ustawy w tym zakresie został uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją RP. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest prawem zbywalnym można, więc je swobodnie sprzedać, nająć, przechodzi na spadkobierców w drodze dziedziczenia, może także zostać obciążone hipoteką. Zgodnie z art. 17¹⁶ ust. 1 dla rozporządzania spółdzielczym własnościowym prawem do lokalu nie jest wymagana zgoda spółdzielni, chyba, że byłoby to związane ze zmianą sposobu korzystania z lokalu lub przeznaczenia lokalu bądź jego części. Jeżeli wynajęcie lub oddanie w bezpłatne używanie miałoby wpływ na wysokość opłat na rzecz spółdzielni, osoby te obowiązane są do pisemnego powiadomienia spółdzielni o tej czynności. Pamiętać należy, że zbycie prawa własnościowego do lokalu łączy się ze zbyciem wkładu budowlanego. Umowa zbycia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, a wypis tego aktu notariusz przesyła do spółdzielni.
Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu wygasa z chwilą zrzeczenia się członkostwa w spółdzielni ( w przypadku, gdy właściciel do spółdzielni należy), w chwili zbycia tego prawa, czy też w przypadku konfuzji. Zgodnie z orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego i nowelizacji ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych nie jest przyczyną wygaśnięcia tego prawa, sytuacja, w której członek spółdzielni został wykreślony, lub wykluczony ze spółdzielni.
Zgodnie z art. 17¹¹ ust. 1 SpółMieszU w wypadku wygaśnięcia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu spółdzielnia wypłaca osobie uprawnionej wartość rynkową lokalu. Jednakże przysługująca osobie uprawnionej wartość rynkowa, nie może być wyższa od kwoty, jaką spółdzielnia uzyska od osoby obejmującej lokal. Należy jednak pamiętać, że z wartości rynkowej lokalu potrąca się niewniesioną przez osobę, której przysługiwało spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, część wkładu budowlanego, a w wypadku, gdy nie został spłacony kredyt zaciągnięty przez spółdzielnię na sfinansowanie kosztów budowy danego lokalu – potrąca się kwotę niespłaconego kredytu wraz z odsetkami.