Czym są środki przymusu bezpośredniego, kiedy i kto może je stosować, jakie są ograniczenia ich zastosowania? Na te pytania odpowiedzi szukać należy w Ustawie o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r. – a dokładniej jej art. 16 oraz rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 17 września 1990 r. w sprawie określenia przypadków oraz warunków i sposobów użycia przez policjantów środków przymusu bezpośredniego. Materia ta ze względu na ujemne dolegliwości możliwe dla osób względem których stosowane są środki przymusu bezpośredniego, została ściśle uregulowana ustawowo.
Warunki użycia środków przymusu bezpośredniego
Zgodnie z obowiązującym stanem prawnym, funkcjonariusz Policji może zastosować środki przymusu bezpośredniego jedynie w okolicznościach określonych ustawowo. Warunkiem ich stosowania jest więc sytuacja niepodporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom organów Policji lub jej funkcjonariuszy. W przypadku stosowania pocisków niepenetracyjnych wymagane jest wcześniejsze oddanie odpowiedniego strzału ostrzegawczego. Jak wskazuje doktryna, celem zastosowania środków przymusu bezpośredniego jest osiągnięcie określonego celu – rzeczonego podporządkowania się określonej osoby poleceniom wydawanym przez funkcjonariusza Policji. Zgodnie z rozporządzeniem, w każdej sytuacji stosowania środków przymusu Policja powinna stosować tzw. zasadę minimalizacji, a więc dostosować odpowiedni środek przymusu bezpośredniego do zaistniałej sytuacji, a także starać się minimalizować ujemne skutki jego stosowania.
Zamknięty katalog środków przymusu bezpośredniego
Zamknięty katalog środków przymusu bezpośredniego, zawiera art. 16 Ustawy o Policji, natomiast ich szczegółowy opis znajduje się w rozporządzeniu wykonawczym, co oznacza, że Policja nie może stosować żadnych innych środków przymusu bezpośredniego jak te, wyliczone ustawowo. Do środków przymusu bezpośredniego zaliczono więc:
- fizyczne, techniczne i chemiczne środki służące do obezwładniania bądź konwojowania osób oraz do zatrzymywania pojazdów,
- urządzenia techniczne w postaci kajdanek, prowadnic, kaftanów bezpieczeństwa, pasów i siatek obezwładniających, paralizatorów elektrycznych, a także kolczatek drogowych i innych przeszkód umożliwiających zatrzymanie pojazdu,
- chemiczne środki obezwładniające,
- pałki służbowe: zwykłe, szturmowe, wielofunkcyjne i teleskopowe,
- wodne środki obezwładniające,
- psy i konie służbowe,
- pociski niepenetracyjne, miotane z broni palnej.
Jak wskazuje ustawodawca, siłę fizyczną stosuje się jedynie w celu obezwładnienia osoby, odparcia czynnej napaści albo zmuszenia do wykonania polecenia, co jak można się domyślać, ma zastosowanie zwłaszcza przy osobach agresywnych. Ustawa zabrania jednak zadawania uderzeń używając siły fizycznej, a jedynym wyjątkiem jest sytuacja, kiedy policjant działa w obronie koniecznej bądź w celu odparcia zamachu na życie, zdrowie ludzkie lub mienie.
Kolejnym środkiem przymusu bezpośredniego opisanego w rozporządzeniu Rady Ministrów jest stosowanie kajdanek i prowadnic. Są one dozwolone względem osób tymczasowo aresztowanych, skazanych lub w celu udaremnienia ucieczki albo zapobieżenia czynnej napaści lub czynnemu oporowi. Kajdanki lub prowadnice stosuje się także na polecenie sądu lub prokuratora. Celem stosowania wspomnianego środka jest częściowego unieruchomienie kończyn górnych osoby, wobec której stosowany jest ów środek. Również sam sposób zakładania kajdanek został uregulowany, w ten sposób, iż kajdanki zakłada się na ręce trzymane z przodu, zaś gdy osoba jest agresywna lub niebezpieczna, można założyć kajdanki na ręce trzymane z tyłu.
Wszelkie kaftany bezpieczeństwa, pasy lub siatki obezwładniające albo paralizatory elektryczne stosuje się jedynie wobec osób, które swoim zachowaniem stwarzają niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także mienia, jeżeli zastosowanie innych środków przymusu bezpośredniego jest niemożliwe albo okazało się bezskuteczne. Rozporządzenie określa ściśle sytuacje, w których można zastosować powyższe środki przymusu bezpośredniego, ograniczając je do okoliczności, w których zastosowanie innych środków przymusu bezpośredniego byłoby niewystarczające. Wysoce kontrowersyjnym środkiem są paralizatory elektryczne, bowiem niewłaściwe ich zastosowanie może prowadzić do bardzo dotkliwych skutków, w szczególności odnoszących się do zdrowia, a nawet życia osoby względem której został on zastosowany. Z tego też powodu ustawodawca enumeratywnie wymienił sytuacje, kiedy to możliwe jest użycie paralizatora elektrycznego. Stosując paralizator należy zachować ostrożność, uwzględniając jego właściwości mogące stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego, i jedynie w celu obezwładnienia osoby niepodporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia niebezpiecznego narzędzia, odparcia czynnej napaści lub pokonania czynnego oporu, zatrzymania osoby albo udaremnienia ucieczki osoby skazanej, tymczasowo aresztowanej bądź zatrzymanej z powodu podejrzenia o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia, przeciwdziałania niszczeniu mienia lub obezwładnienia agresywnych lub niebezpiecznych zwierząt.
Ustawodawca, wśród środków przymusu bezpośredniego wylicza kolejno kolczatkę drogową oraz inną przeszkodę, stosowaną w celu zatrzymania pojazdu. Może być zastosowana przez umundurowanego policjanta do zatrzymania pojazdu prowadzonego przez osobę, która nie zatrzymała się mimo odpowiedniego wcześniejszego sygnału, przy czym nie stosuje się jej do pojazdów jednośladowych. Zastosowanie kolczatki należy poprzedzić sygnałem zatrzymania, podanym przez umundurowanego policjanta w sposób zrozumiały i widoczny dla kierowcy zatrzymywanego pojazdu bądź wstrzymaniem ruchu drogowego w obu kierunkach na odległość nie mniejszą niż 100 m od kolczatki lub innej przeszkody.
Kolejnymi środkami przymusu bezpośredniego są chemiczne środki obezwładniające, pałka służbowa, wodne środki obezwładniające, pies służbowy (przy czym wymagane jest aby pies posiadał założony kaganiec), koń służbowy oraz pociski niepenetracyjne. Zastosowanie wspomnianych środków możliwe jest również jedynie w sytuacjach wskazanych w rozporządzeniu, w śród których wyróżnia się m.in.: odpieranie czynnej napaści lub zamachu na mienie, zapobieganie zakłóceniom porządku publicznego, pościgu za osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa, odpierania bezpośredniego bezprawnego zamachu przeciwko życiu lub zdrowiu ludzkiemu albo w pościgu za sprawcą takiego zamachu oraz inne przypadki wymienione przez ustawodawcę. Tak jak zaznaczono wcześniej, zastosowanie każdego ze wspomnianych środków przymusu bezpośredniego musi zostać poprzedzone bezskutecznym wezwaniem do stosownego zachowania się bądź sygnałem ostrzegawczym nadanym przez funkcjonariusza Policji.
Ograniczenie stosowania środków przymusu bezpośredniego
Rozporządzenie Rady Ministrów ogranicza stosowanie środków przymusu wobec niektórych kategorii osób. W pierwszej kolejności, zaznaczyć należy, że odstępuje się od stosowania środków przymusu w sytuacji, kiedy osoba podporządkuje się wezwaniu do określonego zachowania się. Jak wskazuje rozporządzenie, w każdym wypadku, środków przymusu bezpośredniego nie stosuje się wobec kobiet o widocznej ciąży, osób, których wygląd wskazuje na wiek do 13 lat, starców oraz osób o widocznym kalectwie – w takich przypadkach stosuje się wyłącznie chwyty obezwładniające. Ustawodawca wyłącza również stosowanie kajdanek wobec osób w wieku poniżej 17 lat, z wyjątkiem nieletnich w wieku powyżej 15 lat podejrzanych o popełnienie przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu.
Paulina Szatka – absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Podstawa prawna:
Ustawia o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 września 1990 r. w sprawie określenia przypadków oraz warunków i sposobów użycia przez policjantów środków przymusu bezpośredniego