Celem wprowadzenia środków zapobiegawczych w postępowaniu karnym jest przede wszystkim zapewnienie prawidłowego przebiegu całego procesu karnego. Środki zapobiegawcze gwarantują bowiem, iż oskarżony nie będzie uchylać się od wymiaru sprawiedliwości. Ponadto, środki zapobiegawcze mają na celu wyeliminowanie działalności oskarżonego, która zmierzać mogłaby do bezprawnych zmian w dowodach.
Kodeks postępowania karnego wyróżnia następujące środku zapobiegawcze możliwe do zastosowania:
- tymczasowe aresztowanie
- poręczenia (majątkowe, społeczne, osoby godnej zaufania)
- dozór Policji
- zakaz wydalania się z kraju
- zawieszenie w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakaz powstrzymywania się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów
Jak więc wyraźnie widać, środki zapobiegawcze można podzielić na takie, które polegają na pozbawieniu wolności oraz na poręczeniu lub ograniczeniu wolności. Dlatego też w doktrynie środki zapobiegawcze dzieli się na środki o charakterze izolacyjnym oraz nieizolacyjnym.
Na szczególną uwagę zasługuje jednak tymczasowe aresztowanie. Wyraźnie bowiem wskazuje się, iż tymczasowe aresztowanie jest „głównym środkiem zapobiegawczym”, pozostałe zaś mają jedynie charakter zastępczy. Wynika to z ogólnych zasad postępowania karnego, które zakładają, iż tymczasowe aresztowanie można zastosować, jedynie wówczas, kiedy pozostałe środki zapobiegawcze będą niewystarczające. Ponadto, tymczasowego aresztowania nie można zastosować, kiedy istnieje wyraźna podstawa do zastosowania innego środka zapobiegawczego.
Aby zastosowanie środków zapobiegawczych było zgodne z prawem muszą być one zastosowane do osoby, wobec której toczy się postępowanie karne. Ponadto musi istnieć stosowna podstawa dowodowa oraz określonej w ustawie sytuacji, w której przewidziane jest stosowanie środków zapobiegawczych. Każde zastosowanie omawianych środków musi być poprzedzone przesłuchaniem oskarżonego oraz wydaniem stosownej decyzji o zastosowaniu środka w konkretnej sytuacji. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, organem legitymowanym do zastosowania tymczasowego aresztowania jest tylko i wyłącznie sąd, pozostałe zaś środki może stosować prokurator.
Przechodząc do omówienia poszczególnych środków zapobiegawczych, rozważania należy rozpocząć od środka, jak wspomniano wcześniej – głównego, a więc tymczasowego aresztowania. Polega ono na rzeczywistym pozbawieniu wolności określonej osoby, na mocy postanowienia sądowego, którego celem jest zabezpieczenie prawidłowego toku procesu. Środek ten ma przede wszystkim zapobiec uchyleniu się oskarżonego od wymiaru sprawiedliwości, ale także ma uniemożliwić działania oskarżonego, które mogłyby zakłócić prawidłowy przebieg postępowania. Tymczasowe aresztowanie stosuje się w sytuacjach, opisanych w art. 258 § 1 k.p.k., kiedy to:
- zachodzi uzasadniona obawa ucieczki bądź ukrywania się oskarżonego
- zachodzi uzasadniona obawa, iż oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień
- oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, z górną granicą co najmniej 8 lat
- zachodzi uzasadniona obawa, iż oskarżony popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza, jeżeli popełnieniem takiego przestępstwa groził
Organ procesowy jest uprawniony, lecz nie zobowiązany do zastosowania tymczasowego aresztowania. Dlatego też w niektórych sytuacjach, może odstąpić od jego zastosowania. Będą to zwłaszcza sytuacje, gdy omawiany środek mógłby spowodować zagrożenie dla życia lub zdrowia oskarżonego, bądź pociągałby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.
W każdym razie osoba aresztowana podlega niezwłocznemu zwolnieniu w razie zajścia któregoś z warunków określonych w art. 264 § 1 k.p.k., jak np. uniewinnienia oskarżonego, umorzenia postępowania czy chociażby warunkowego zawieszenia wykonywania kary.
Kolejnym środkiem zapobiegawczym jest poręczenie majątkowe, które polega na tym, iż sąd zobowiązuje oskarżonego do złożenia stosownej rękojmi w wartościach majątkowych, a więc najczęściej będzie to określona suma pieniężna. Przy określaniu wysokości sumy poręczenia sąd bierze pod uwagę przede wszystkim charakter popełnionego czynu i wysokości wyrządzonej szkody oraz sytuację majątkową i rodzinną oskarżonego. Poręczenie przepada, jeżeli oskarżony nie stawi się na wezwanie lub w inny sposób będzie utrudniał postępowanie karne.
Wśród poręczeń wymienia się dodatkowo poręczenie osoby godnej zaufania, bowiem przyjmuje się, iż autorytet takiej osoby wystarczy, by skłonić oskarżonego do współpracy z organami prowadzącymi postępowanie. Ponadto wymienia się również poręczenie społeczne, co również stanowi zapewnienie, iż oskarżony stawi się na wezwanie oraz nie będzie utrudniać postępowania. Takie poręczenie może dać organizacja społeczna, zakład pracy czy uczelnia.
Często stosowanym środkiem zapobiegawczym jest dozór Policji, przewidziany w art. 275 § 1 k.p.k., co może zostać orzeczone przez sąd bądź prokuratora. Środek ten powoduje ograniczenia swobody oskarżonego, zwłaszcza jeżeli chodzi o opuszczanie określonego miejsca, obowiązku zgłaszania się do organu sprawującego dozór w odpowiednim czasie czy zawiadamianie wspomnianego organu o wyjeździe i terminie powrotu.
Ostatnim ze środków zapobiegawczych jest zakaz opuszczania kraju. Stosowany jest on w sytuacjach, kiedy istnieje uzasadniona obawa ucieczki oskarżonego. Często jest on łączony również z zatrzymaniem paszportu bądź innego dokumentu uprawniającego do opuszczenia kraju na czas do 7 dni w każdym wypadku, nawet bez wydania stosownego postanowienia.
Jak wymieniono na wstępie, ustawodawca przewiduje dodatkowo zawieszenie w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu oraz nakaz powstrzymywania się od określonej działalności. Głównym celem tego środka są względy pozaprocesowe, co jak wskazuje doktryna, przesądza o nietypowości takie środka zapobiegawczego.
Paulina Szatka