Powództwo o ustalenie nieistnienia małżeństwa
Do wytoczenia powództwa o ustalenie nieistnienia małżeństwa muszą być spełnione 3 przesłanki:
a) interes prawny (koniecznie prawny)
b) sporządzony akt małżeństwa
c) niezachowana jedna z istotnych przesłanek zawarcia związku małżeńskiego (cywilnego bądź konkordatowego).
Jeśli nie została zachowana żadna z istotnych przesłanek zawarcia związku małżeńskiego, to wtedy wszczynamy postępowanie nieprocesowe z art. 30 ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego (dalej a.s.c.) o unieważnienie aktu małżeństwa, a nie wytaczamy powództwa o unieważnienie małżeństwa.
Art. 30 a.s.c. ma następującą treść:
Akt stanu cywilnego unieważnia się, jeżeli:
1) stwierdza zdarzenie niezgodne z prawdą;
2) uchybienia powstałe przy sporządzeniu aktu zmniejszają jego moc dowodową.
Ustalenie nieistnienia małżeństwa może mieć także inne podstawy, nie tylko z art. 2 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego (KRO). Możemy to ustalać na podstawie art. 189 k.p.c. – wówczas o nieistnienie stosunku prawnego wynikającego z zawarcia małżeństwa.
Powództwo o ustalenie nieistnienia małżeństwa to postępowanie odrębne w procesie, uregulowane w k.p.c. Właściwym rzeczowo sądem jest sąd okręgowy. Niezachowanie przesłanek nieistotnych zawarcia małżeństwa nie może skutkować powództwem o ustalenie nieistnienia małżeństwa np. jeśli nie było świadków albo nie było zaświadczenia kierownika u.s.c. o nieistnieniu przeszkód do zawarcia małżeństwa, to wtedy nie można wnosić powództwa o ustalenie nieistnienia małżeństwa.
Dokumenty potrzebne do zawarcia małżeństwa
Żeby zawrzeć małżeństwo, trzeba złożyć odpowiednie dokumenty. Te dokumenty są określone w art. 54 a.s.c.:
1. Osoba zamierzająca zawrzeć małżeństwo jest obowiązana:
1) przedstawić dokument stwierdzający tożsamość oraz złożyć odpis skrócony aktu urodzenia, a także dowód ustania lub unieważnienia małżeństwa, jeżeli pozostawała poprzednio w związku małżeńskim, albo nieistnienia małżeństwa, jeżeli postępowanie o ustalenie nieistnienia małżeństwa toczyło się wobec tej osoby;
2) złożyć pisemne zapewnienie, że nie wie o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa;
3) złożyć zezwolenie na zawarcie małżeństwa, jeżeli tego wymagają przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
2. Osoba, o której mowa w ust. 1, nie składa odpisu skróconego aktu stanu cywilnego, jeżeli został on sporządzony w urzędzie stanu cywilnego, w którym nastąpi sporządzenie aktu małżeństwa.
3. W razie gdy oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński ma zostać złożone przez pełnomocnika, jest on obowiązany złożyć kierownikowi urzędu stanu cywilnego stosowne pełnomocnictwo.
Te dokumenty po to są, ażeby m.in. kierownik urzędu stanu cywilnego (u.s.c.) wydał zaświadczenie, że nie istnieją okoliczności wyłączające zawarcie małżeństwa.
Co to jest w ogóle stan cywilny ? – jest to sytuacja prawna człowieka ze względu na jego przynależność do rodziny, rozumiejąc przez to jego związki wynikające z pokrewieństwa oraz związki wynikające z małżeństwa. Stan cywilny jest w Polsce niepodzielny, można mieć jeden stan cywilny.
Występują też sytuacje, że niektóre osoby nie mogą tych wszystkich dokumentów złożyć, gdyż albo uzyskanie tego dokumentu jest niemożliwe albo szczególnie utrudnione. Taką sytuację reguluje art. 562 Kodeksu Postępowania Cywilnego (KPC), który stanowi, że można uzyskać zwolnienie od takiego dokumentu w drodze postanowienia sądu:
Zwolnienia od obowiązku złożenia urzędowi stanu cywilnego dokumentu potrzebnego do zawarcia małżeństwa udziela sąd na wniosek osoby obowiązanej do złożenia dokumentu.
Mogą występować także takie sytuacje, gdy jednym z małżonków jest cudzoziemiec i to obce państwo w ogóle nie wydaje takich dokumentów bądź zakazuje zawierania małżeństwa z pewnymi osobami. Takich sytuacji KRO ani KPC nie reguluje, ale reguluje je a.s.c. w art. 56:
1. Cudzoziemiec zamierzający zawrzeć małżeństwo jest obowiązany złożyć kierownikowi urzędu stanu cywilnego dokument stwierdzający, że zgodnie z właściwym prawem może zawrzeć małżeństwo.
2. Jeżeli otrzymanie dokumentu napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd w postępowaniu nieprocesowym na wniosek cudzoziemca może go zwolnić od złożenia dokumentu.
3. W postępowaniu o zwolnienie cudzoziemca od złożenia dokumentu sąd na podstawie właściwego prawa ustala, czy osoba ta może zawrzeć małżeństwo.
4. Przepisów powyższych nie stosuje się do cudzoziemca niemającego obywatelstwa żadnego państwa, jeżeli ma on w Polsce miejsce zamieszkania.
Zgodnie z prawem właściwym na podstawie powyższego przepisu oznacza, że zgodnie z prawem właściwym tego kraju, którego cudzoziemiec jest obywatelem. Sąd bada także czy cudzoziemiec zgodnie z prawem właściwym może zawrzeć małżeństwo, czyli nie tylko bada dokumenty. Kto jest cudzoziemcem wg prawa polskiego ? – osoba nie mająca polskiego obywatelstwa, a także bezpaństwowiec (apatryda) i osoba w stosunku do której zachodzi domniemanie, że jest bezpaństwowcem (poprzez to, że nie może wykazać żadnym dokumentem, że jest obywatelem danego kraju). Kwestia zawierania małżeństw z cudzoziemcami – tutaj uległa zmianie cała procedura na przestrzeni ostatnich lat. W latach 60-tych XX w. zostało wydane takie orzeczenie Sądu Najwyższego, w którym sąd ten uznał, że jeżeli w danym państwie jest zakaz zawarcia przez tego cudzoziemca związku małżeńskiego, to sądy polskie muszą go stosować i nie może wtedy dana osoba zawrzeć związku małżeńskiego z takim cudzoziemcem. Było to bardzo krytykowane i zostało w końcu zliberalizowane. Teraz sąd bada czy są przesłanki do tego, żeby cudzoziemiec zawarł związek małżeński według prawa polskiego przede wszystkim, czyli wiek, pozostawanie w związku małżeńskim. Wtedy jeśli taki cudzoziemiec tych przesłanek nie spełnia, to tak jak obywatelowi polskiemu, temu cudzoziemcowi nie będzie wolno zawrzeć małżeństwa. Jednak jeśli jego ojczyste prawo nie pozwala np. występuje okres wdowi, to sądu rejonowego to nie wiąże i może wydać zezwolenie temu cudzoziemcowi, a właściwie zwolnienie od złożenia dokumentów na podstawie art. 562 KPC po przeprowadzeniu postępowania nieprocesowego.
Mamy jeszcze szereg innych przepisów, które regulują wymogi formalne zawarcia małżeństwa (to nie są istotne przesłanki zawarcia małżeństwa):
1. Art. 4 KRO reguluje sprawę minimalnego terminu, w którym można zawrzeć małżeństwo od dnia złożenia kierownikowi u.s.c. pisemnego zapewnienia o wiedzy małżonków na temat okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa (czyli przeszkód małżeńskich):
Małżeństwo przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego nie może być zawarte przed upływem miesiąca od dnia, kiedy osoby, które zamierzają je zawrzeć, złożyły kierownikowi urzędu stanu cywilnego pisemne zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie tego małżeństwa. Jednakże kierownik urzędu stanu cywilnego może zezwolić na zawarcie małżeństwa przed upływem tego terminu, jeżeli przemawiają za tym ważne względy.
2. Art. 41 KRO dotyczący wydawania przez kierownika u.s.c. zaświadczenia, gdy przyszli małżonkowie chcą zawrzeć związek małżeński w formie wyznaniowej ze skutkami w prawie cywilnym:
§ 1. Osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo w sposób określony w art. 1 § 2 i 3 kierownik urzędu stanu cywilnego wydaje zaświadczenie stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa oraz treść i datę złożonych przed nim oświadczeń w sprawie nazwisk przyszłych małżonków i ich dzieci.
§ 2. Zaświadczenie traci moc po upływie trzech miesięcy od dnia jego wydania.
§ 3. Wydając zaświadczenie kierownik urzędu stanu cywilnego informuje strony o dalszych czynnościach koniecznych do zawarcia małżeństwa.
3. Art. 5 KRO mówiący o dowiedzeniu się przez kierownika u.s.c. o okoliczności wyłączającej zawarcie małżeństwa:
Kierownik urzędu stanu cywilnego, który dowiedział się o istnieniu okoliczności wyłączającej zawarcie zamierzonego małżeństwa, odmówi przyjęcia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński lub wydania zaświadczenia, o którym mowa w art. 41, a w razie wątpliwości zwróci się do sądu o rozstrzygnięcie, czy małżeństwo może być zawarte.
Kierownik u.s.c. może dowiedzieć się o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa w rozmaity sposób: urzędowo, prywatnie, z rozmów, plotek itp. Jeśli kierownik u.s.c. dowiedział się o tych okolicznościach po wydaniu zaświadczenia, które jest ważne 3 miesiące, to kierownik u.s.c. nie może tego wzruszyć w żaden sposób. Te okoliczności wyłączające zawarcie małżeństwa, to te z art. 10-16 KRO. Jeśli dowiedział się po wydaniu zaświadczenia kierownik u.s.c., to musi to małżeństwo i tak zarejestrować i będzie ono istnieć, chyba że po ustaniu małżeństwa znów te same osoby chciałyby zawrzeć małżeństwo, to wtedy oczywiście nie wyda tego zaświadczenia.
W przypadku zwrócenia się przez kierownika u.s.c. do sądu z art. 5 KRO, wówczas sąd rozpatruje to w postępowaniu nieprocesowym. Można też odwołać się do sądu opiekuńczego na odmowną decyzję kierownika u.s.c.; sąd rozpatruje to wtedy też w nieprocesowym postępowaniu.