Za umorzenie postępowania karnego należy uznać zakończenie sprawy jeśli dalsze postępowanie nie jest dopuszczalne lub jest bezprzedmiotowe. Taka sytuacja może mieć miejsce w kilku przypadkach, które przedstawia art. 17 § 1 K.p.k. Sąd nie wszczyna postępowania lub je umarza jeśli:
- czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,
- czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,
- społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,
- ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,
- oskarżony zmarł,
- nastąpiło przedawnienie karalności,
- postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,
- sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,
- brak skargi uprawnionego oskarżyciela,
- brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,
- zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.
Wymienione tutaj przypadki stanowią tzw. negatywne przesłanki procesowe, które w przypadku wystąpienia skutkują umorzeniem postępowania karnego. Nie jest to katalog zamknięty, gdyż do negatywnych przesłanek procesowych należy również np. abolicja.
Szczegółowe omówienie przedstawionych przyczyn umorzenia postępowania zaprezentowano poniżej.
Przyczyna pierwsza dotyczy sytuacji, gdy przestępstwo w ogóle nie zostało popełnione lub postępowanie karne prowadzone jest przeciwko niewłaściwemu oskarżonemu.
Przyczyna druga dotyczy przypadku, gdy czyn miał miejsce lecz nie ma on znamion określonego przestępstwa. W szczególności dotyczy to sytuacji gdy oskarżony działał w obronie koniecznej, w stanie wyższej konieczności, pod wpływem błędu lub był niepoczytalny.
Przyczyna trzecia dotyczy sytuacji, gdy prokurator (postanowieniem) lub sąd (wyrokiem) umarza postępowanie oceniają stopień społecznej szkodliwości czynu jako znikomy.
Przyczyna czwarta dotyczy sytuacji gdy sprawca czynu nie podlega karze np. nie zawiadomił o popełnieniu przestępstwa z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym (art. 240 § 3 kk).