Kolejną przesłanką nieważności małżeństwa obok omawianego już wcześniej wieku jest całkowite ubezwłasnowolnienie. Stanowi o tym art. 11 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego (KRO).
§ 1. Nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie.
§ 2. Unieważnienia małżeństwa z powodu ubezwłasnowolnienia może żądać każdy z małżonków.
§ 3. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu ubezwłasnowolnienia, jeżeli ubezwłasnowolnienie zostało uchylone.
Konieczne tutaj jest prawomocnie postanowienie o ubezwłasnowolnieniu. Unieważnienia takiego małżeństwa może żądać każdy z małżonków, prokurator. Nie można żądać unieważnienia z powodu ubezwłasnowolnienia, jeśli zostało ono uchylone lub zmienione na częściowe. Późniejsze ubezwłasnowolnienie małżonka nie powoduje unieważnienia.
Kolejną przesłanką unieważnienia jest stan umysłowy bądź choroba psychiczna – reguluje to art. 12 KRO:
§ 1. Nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolić na zawarcie małżeństwa.
§ 2. Unieważnienia małżeństwa z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków może żądać każdy z małżonków.
§ 3. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu choroby psychicznej jednego z małżonków po ustaniu tej choroby.
Do tej kategorii przeszkód można zaliczyć ubezwłasnowolnienie częściowe. Sąd w przypadkach określonych w art. 12 § 1 KRO może zezwolić na zawarcie małżeństwa, jednak nie może to nastąpić w sytuacji, gdy obydwie osoby są dotknięte chorobą (np. ze względu na późniejsze wykonywanie władzy rodzicielskiej). Nadużywanie alkoholu nie stanowi przesłanki do stosowania tego przepisu.
Bigamia jest też przesłanką do unieważnienia małżeństwa (art. 13 KRO):
§ 1. Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim.
§ 2. Unieważnienia małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny.
§ 3. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim, jeżeli poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione, chyba że ustanie tego małżeństwa nastąpiło przez śmierć osoby, która zawarła ponownie małżeństwo pozostając w poprzednio zawartym związku małżeńskim.
Nie można zawrzeć małżeństwa, gdy ktoś pozostaje już w związku małżeńskim. Jeśli jednak po raz kolejny zawiera się związek małżeński z tą samą osobą, nie jest to bigamia. Unieważnienia z tego powodu może żądać każdy kto ma w tym interes prawny. Bigamia jest przestępstwem z Kodeksu Karnego.
Z powodu pokrewieństwa i czasem powinowactwa można unieważnić małżeństwo – art. 14 KRO:
§ 1. Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa krewni w linii prostej, rodzeństwo ani powinowaci w linii prostej. Jednakże z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa między powinowatymi.
§ 2. Unieważnienia małżeństwa z powodu pokrewieństwa między małżonkami może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny.
§ 3. Unieważnienia małżeństwa z powodu powinowactwa między małżonkami może żądać każdy z małżonków.
Krewni w linii prostej to wstępni i zstępni. Z powodu pokrewieństwa występuje zaostrzona forma możliwości żądania unieważnienia. Może żądać każdy kto ma w tym interes prawny. W szczególnych przypadkach sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa przez powinowatych (np. synowej z teściem).
Przysposobienie (potocznie adopcja) także jest przyczyną unieważnienia małżeństwa – art. 15 KRO:
§ 1. Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa przysposabiający i przysposobiony.
§ 2. Unieważnienia małżeństwa z powodu stosunku przysposobienia między małżonkami może żądać każdy z małżonków.
§ 3. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu stosunku przysposobienia między małżonkami, jeżeli stosunek ten ustał.
Nie może zawrzeć małżeństwa przysposobiony z przysposabiającym, a forma przysposobienia nie ma tu znaczenia (pełne, niepełne, pełne nierozerwalne). Konwalidacja następuje, gdy ustał stosunek przysposobienia.
Ostatnią przesłanką unieważnienia małżeństwa są wady oświadczenia woli – art. 151 KRO:
§ 1. Małżeństwo może być unieważnione, jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński lub oświadczenie przewidziane w art. 1 § 2 zostało złożone:
1) przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli,
2) pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony,
3) pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste.
§ 2. Unieważnienia małżeństwa z powodu okoliczności wymienionych w § 1 może żądać małżonek, który złożył oświadczenie dotknięte wadą.
§ 3. Nie można żądać unieważnienia małżeństwa po upływie sześciu miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą – a w każdym wypadku po upływie lat trzech od zawarcia małżeństwa.
Wady te nie są tożsame z wadami przewidzianymi przez Kodeks Cywilny (KC) dla oświadczeń woli. Można posiłkować się interpretacja z KC, ale KRO przewiduje szczególne wady oświadczenia woli i tylko je można stosować na gruncie prawa rodzinnego.
Wady są występują, jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński zostało złożone:
1) przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli – przyjmuje się, że osoba całkowicie ubezwłasnowolniona nie mogła świadomie wyrazić swojej woli. W przypadku częściowego ubezwłasnowolnienia, choroby psychicznej czy niedorozwoju – sąd bada czy osoba taka mogła świadomie wyrazić swoją wolę. Gdy jeden z małżonków wyrażał wolę w stanie kompletnego upojenia alkoholowego wówczas można powołać się na powyższą przesłankę.
2) pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony- to nie są przymiotu stanu umysłu i wyglądu fizycznego. Nie można powołać się na to, że żona przed ślubem wydawała się być zupełnie inna osobą. Przykładem tu może być zawarcie małżeństwa z bliźniakiem osoby, z którą miało się zawrzeć małżeństwo. Jeśli małżeństwo z osobą, z którą wydawało się, że posiada inne nazwisko, a w rzeczywistości okazało się inne, to nie jest to powód do unieważnienia, ale do sprostowania aktu małżeństwa.
3) pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste. Groźba ta musi być bezprawna, nie musi być karalna np. twierdzenie przyszłej żony:„jeśli się ze mną nie ożenisz popełnię samobójstwo”.
Unieważnienie małżeństwa z powodu tych okoliczności może żądać tylko małżonek, który złożył oświadczenie i tylko w odpowiednim terminie określonym w art. 151 § 3 KRO.
Orzeczenie sądu o unieważnieniu małżeństwa musi zawierać stwierdzenie, kto zawierał małżeństwo będąc w złej wierze. Przy wyroku rozwodowym sąd na wniosek małżonków może nie orzekać o winie, ale w przypadku unieważnienia małżeństwa jest obowiązany wskazać, kto zawarł małżeństwo będąc w złej wierze. W złej wierze jest małżonek, który wiedział o istnieniu przeszkód. Sąd może orzec, że jeden z małżonków pozostawał w złej wierze, oboje małżonkowie byli w złej wierze albo żaden z małżonków nie był w złej wierze.
Ważnym przepisem jest art. 18 KRO regulujący kwestię powiązania unieważnienia małżeństwa z jego ustaniem:
Nie można unieważnić małżeństwa po jego ustaniu. Nie dotyczy to jednak unieważnienia z powodu pokrewieństwa między małżonkami oraz z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w chwili zawarcia małżeństwa w zawartym poprzednio związku małżeńskim.
