Ustalenie ojcostwa jest jednym z elementów tworzących stan cywilny w rozumieniu cywilistycznym. Co do zasady można wyróżnia się ustalenie ojcostwa dziecka małżeńskiego, oraz ustalenie ojcostwa dziecka pozamałżeńskiego.
Kodeks cywilny przewiduje trzy sposoby ustalenia ojcostwa:
- domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki – dotyczy to dzieci urodzonych w małżeństwie,
- uznanie dziecka przez ojca,
- sądowe ustalenie ojcostwa.
Drugi i trzeci ze sposobów dotyczą dziecka pozamałżeńskiego. Co ważne , nawet jeżeli dziecko pochodzi od innego mężczyzny niż mąż matki, nie można ustalić jego ojcostwa dopóki nie zostanie prawomocnie obalone domniemanie ojcostwa męża.
Art. 62 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wprowadza domniemanie, że dziecko pochodzi od męża matki, jeśli urodziło się w czasie trwania małżeństwa lub przed upływem 300 dni od jego ustania albo unieważnienia. Jednak jeżeli matka przed upływem 300 dni ponownie wyszła za mąż, przyjmuje się, że ojcem dziecka jest jej drugi mąż. Domniemanie to nie ma zastosowania, kiedy małżeństwo uważa się za niezawarte. Wzruszenie domniemania, że dziecko pochodzi od męża matki może nastąpić tylko w procesie o zaprzeczenie ojcostwa.
Jeżeli dziecko urodziło się po upływie sto osiemdziesiątego dnia od zawarcia małżeństwa, a przed upływem trzechsetnego dnia od jego ustania lub unieważnienia, obalenie domniemania ojcostwa może nastąpić tylko przez wykazanie, że mąż nie mógł być ojcem dziecka. Domniemania powyższe mogą być obalone tylko na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa. W dobie rozwoju współczesnej medycyny dość istotne znaczenie ma art. 68 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który stwierdza, że zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne, jeżeli dziecko zostało poczęte w następstwie zabiegu medycznego, na który mąż matki wyraził zgodę.
Upoważnionymi do wniesienia powództwa w tym procesie są:
- mąż matki
- matka dziecka
- dziecko
- prokurator
Ustalenia ojcostwa można dochodzić w postępowaniu procesowym. Kodeks cywilny reguluje odrębnie terminy do wniesienia powództwa w stosunku do małżonków i do dziecka. Otóż mąż matki powinien wytoczyć powództwo w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę. Matka dziecka może wnieść powództw w terminie 6 miesięcy od chwili urodzenia dziecka. Natomiast dziecko może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa męża swojej matki w terminie 3 lat od osiągnięcia pełnoletniości. Prokurator nie jest ograniczony żadnym terminem.
Powyższych terminów nie można przekroczyć, są terminami zawitymi.
Wyrok obalający domniemanie ojcostwa męża matki ma charakter deklaratywny, gdyż jedynie stwierdza, że stosunek rodzicielski między dzieckiem a mężem matki nigdy nie istniał.Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka.
Jeżeli nie ma domniemania, że dziecko pochodzi od męża matki to kodeks cywilny przewiduje , że ustalenie ojcostwa może nastąpić poprzez:
- uznanie dziecka przez ojca,
- sądowe ustalenie ojcostwa.
Legitymowanym do wniesienia powództwa o ustalenie ojcostwa są matka dziecka, domniemany ojciec, jak także dziecko. Zgodnie z przepisami matka, ani domniemany ojciec nie mogą wystąpić z takim żądaniem po śmierci dziecka lub po osiągnięciu przez nie pełnoletności. Dziecko albo matka wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko domniemanemu ojcu, a gdy ten nie żyje- przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Natomiast domniemany ojciec wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko dziecku i matce, a gdy matka nie żyje – przeciwko dziecku. Ponadto powództwo o ustalenie ojcostwa może wytoczyć także prokurator, jeżeli wymaga tego ochrona dobra dziecka. Pozew o ustalenie ojcostwa należy złożyć do wydziału rodzinnego sądu rejonowego, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania pozwanego.
Ustalenie ojcostwa może także nastąpić poprzez dobrowolne uznanie dziecka przez ojca. Uznanie ojcostwa nie może nastąpić, jeżeli toczy się sprawa o ustalenie ojcostwa. Mężczyzna, od którego dziecko pochodzi oświadcza w tym celu przed urzędnikiem stanu cywilnego, że jest ojcem dziecka, a matka dziecka potwierdza jednocześnie albo w ciągu trzech miesięcy od dnia oświadczenia mężczyzny, że ojcem dziecka jest ten mężczyzna. Ponadto przepisy dopuszczają możliwość złożenia takiego oświadczenia o uznaniu ojcostwa przed sądem opiekuńczym, a za granicą również przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula, jeżeli uznanie dotyczy dziecka, którego oboje rodzice albo jedno z nich są obywatelami polskimi. Zgodnie z art. 74 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu matki dziecka lub mężczyzny, od którego dziecko pochodzi, oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może zostać zaprotokołowane przez notariusza albo złożone do protokołu wobec wójta ( burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy. Prawo nie wyklucza możliwości uznania ojcostwa przed urodzeniem się dziecka już poczętego.