Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy (KRO) przewiduje 3 sposoby ustania małżeństwa:
1. Śmierć małżonka.
2. Uznanie małżonka za zmarłego z art. 55 KRO:
§ 1. W razie uznania jednego z małżonków za zmarłego domniemywa się, że małżeństwo ustało z chwilą, która w orzeczeniu o uznaniu tego małżonka za zmarłego została oznaczona jako chwila jego śmierci.
§ 2. Jeżeli po uznaniu jednego z małżonków za zmarłego drugi małżonek zawarł nowy związek małżeński, związek ten nie może być unieważniony z tego powodu, że małżonek uznany za zmarłego żyje albo że jego śmierć nastąpiła w innej chwili aniżeli chwila oznaczona w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego. Przepisu tego nie stosuje się, jeżeli w chwili zawarcia nowego związku małżeńskiego strony wiedziały, że małżonek uznany za zmarłego pozostaje przy życiu.
3. Z chwilą prawomocnego orzeczenia wyroku rozwodowego.
Separacja – w wąskim zakresie stosowana, obowiązuje od 1999 r. , rozpoznają ją sądy okręgowe. Można wyróżnić dwie grupy przypadków jej stosowania :
1. Gdy małżonkowie chcą zniesienia wspólności majątkowej. Z chwilą orzeczenia prawomocnie separacji następuje rozdzielność majątkowa (można również uzyskać rozdzielność przez umowę u notariusza, ale taka umowa obowiązuje tylko między stronami, czyli „inter pares”). Poprzez separację uzyskuję się rozdzielność mająca skutki erga omnes.
2. Gdy małżonkowie np. ze względów religijnych nie chcą się rozwodzić, wówczas wnoszą tylko o separację.
Różnica między separacją a rozwodem jest przede wszystkim taka, że małżonkowie nie mogą zawrzeć ponownie związku małżeńskiego. Wszystkie elementy wyroku rozwodowego mogą się znaleźć w wyroku orzekającym separację, tylko skutek tych dwóch wyroków jest inny.
Nie ma w Polsce zasady konwersji polegającej na tym, że określony okres separacji automatycznie prowadzi do rozwodu. Ale efektywna separacja powoduje ułatwienie otrzymania rozwodu. Przy separacji nie ma zasady rekryminacji (polega ona na tym, że rozwodu nie może żądać małżonek wyłącznie winny rozpadu pożycia). Przy separacji małżonek wyłącznie winny może żądać orzeczenia separacji.
Sprawy o rozwód i separację prowadzi się w postępowaniu odrębnym. Odrębności w postępowaniu rozwodowym:
1. Art. 426 Kodeksu Postępowania Cywilnego (KPC) – do reprezentowania strony konieczne jest pełnomocnictwo udzielone do prowadzenia danej sprawy.
2. Art. 427 KPC – posiedzenia odbywają się przy drzwiach zamkniętych, chyba że obie strony żądają publicznego rozpoznania sprawy, a sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności.
3. Jeżeli na pierwsze posiedzenie nie stawi się powód sąd może zawiesić postępowanie. Jeśli pojawi się pełnomocnik, nie można zawiesić postępowania z powodu nieobecności powoda.
4. Nie ma posiedzenia pojednawczego, ale sąd może skorzystać z prawa mediacji, jeżeli uzna że małżonkowie mogą się pojednać. Mediacja jest dobrowolna, wiec sąd musi uzyskać zgodę małżonków na prowadzenie mediacji.
5. Występuje obligatoryjne przesłuchanie stron. Jeśli są małoletnie dzieci, to sąd nie może ograniczyć się tylko do przesłuchania stron. Gdy strona uporczywie się nie stawia albo stawiwszy się nie bierze udziału w postępowaniu sąd może wydać wyrok zaoczny. Jeżeli sąd wyda orzeczenie bez wezwania tron do przesłuchania, może to być podstawą apelacji.
6. W toku postępowania sąd może raz zawiesić postępowanie na 3 miesiące, jeśli dojdzie do przekonania ze istnieją widoki na pojednanie małżonków. Podejmuje postępowanie na wniosek strony. Jeśli nie zostanie złożony wniosek o podjęcie postępowania, sąd po roku umarza postępowanie.
7. Powództwo wzajemne o rozwód lub separację nie jest dopuszczalne, ale strona może np. w odpowiedzi na pozew również żądać rozwodu.
8. Od wyroku rozwodowego nie przysługuje kasacja
9. Jest orzeczenie Sądu Najwyższego o możliwości wytoczenia przez prokuratora powództwa o rozwód oraz wstąpienia do postępowania – możliwość ta jest krytykowana w literaturze.
10. Interwencja uboczna jest niemożliwa.
Występują procesy związany z procesem o rozwód lub wynik tych procesów wpływa na bieg sprawy rozwodowej. Jest to najczęściej zbieg procesu o zaprzeczenie ojcostwa oraz zbieg procesu o ustanowienie rozdzielności majątkowej. Przyjmuje się zasadę, że nie zawiesza się postępowania o rozwód, gdy toczy się postępowanie o zaprzeczenie ojcostwa. Ten pogląd nie jest słuszny, bowiem orzekając rozwód z urzędu orzeka się także o władzy rodzicielskiej i alimentach, a także o kontaktach z dzieckiem. W procesie rozwodowym nie można ustalić rozdzielności majątkowej z datą wsteczną. Jednak gdy procesy o rozwód i ustanie rozdzielności majątkowej się pokrywają, można ustalić po orzeczeniu rozwodu rozdzielność majątkową z datą wsteczną, jeżeli pozew o ustalenie rozdzielności z datą wsteczną wpłynął przed osiągnięciem prawomocności orzeczenia o rozwodzie.
Przesłanki rozwodu
Ustawodawca przewiduje dwie pozytywne przesłanki rozwodu:
a) zupełny rozkład pożycia małżeńskiego – dotyczy sfery duchowej, fizycznej i gospodarczej. Uznano iż małżonkowie przy rozkładzie sfery duchowej i fizycznej mogą prowadzić wspólne gospodarstwo domowe – sąd wtedy może orzec rozwód. Jeśli natomiast nastąpił zupełny rozkład sfery duchowej i gospodarczej – sąd nigdy nie orzecze rozwodu.
b) trwały rozkład pożycia – orzecznictwo wypracowało taki pogląd, że trwały rozkład nastąpił wtedy, gdy sąd nabierze przekonania na podstawie materiału dowodowego i doświadczenia życiowego, że powrót małżonków do wspólnego pożycia już nie nastąpi.
Gdy wystąpią te dwie powyższe przesłanki sąd jest obowiązany orzec rozwód. Sąd nie jest związany tymi okolicznościami, jeśli wystąpią 3 przesłanki negatywne rozwodu:
– gdy na skutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro małoletnich dzieci małżonków – sąd w każdej sytuacji bada czy rozwód nie jest sprzeczny z dobrem małoletnich dzieci. Sądy korzystają z opinii biegłych psychologów
– jeżeli rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia małżeńskiego, a niewinny nie wyraża zgody na rozwód, chyba że odmowa małżonka niewinnego jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego ( zasada rekryminacji jest w Polsce w pewnym stopniu ograniczona przesłanką zezwalającą na rozwód, właśnie jeśli odmowa małżonka niewinnego jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego)
– gdy rozwód jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego np. ciężka choroba strony.
W przypadku separacji przesłanką pozytywną jest zupełny rozkład pożycia, a negatywnymi dobro małoletnich dzieci i sprzeczność z zasadami współżycia społecznego.
