W zasadzie jest surogatem władzy rodzicielskiej – choć są pewne różnice.
Ustanawia się opiekę dla:
1. małoletniego, który nie pozostaje pod władzą rodzicielską
2. ubezwłasnowolnionego całkowicie.
Jeśli chodzi o małoletniego to powołuje się opiekę z urzędu – każdy ma obowiązek zawiadomić sąd, gdy się taka sytuacja (brak władzy rodzicielskiej) zdarzy. Sąd opiekuńczy ma obowiązek ustanowić, gdy tylko poweźmie taką wiadomość.
Może się to wydarzyć gdy:
– rodzice nie żyją
– rodzice są nieznani
– rodzice nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych
– rodzice są pozbawieni w rodzicielskiej
– rodzice mają władzę zawieszoną
– ojciec po sadowym ustaleniu nie dostał władzy (a matka też nie ma).
Trzeba odróżnić dwie instytucje prawne: ustanowienie opieki od powołania opiekuna.
Ustanowienie następuje wtedy, gdy są przesłanki, a powołanie opiekuna to powołanie konkretnej osoby.
W zasadzie opiekunem zwykle zostaje osoba fizyczna. Dwie osoby mogą sprawować opiekę, ale tylko gdy są małżeństwem.
Opiekunem może zostać osoba :
– mająca pełną zdolność do czynności prawnych
– nie pozbawiona praw publicznych – nie pozbawiona władzy rodzicielskiej – nie skazana za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności – nie skazana za umyślne przestępstwo przeciwko przemocy wobec osoby lub przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim – wobec, której nie orzeczono zakazu prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi lub obowiązku powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu
– wobec której jest prawdopodobieństwo, że wywiąże się należycie ze swoich obowiązków.
Kolejność powoływania opiekuna:
1. Osoba wskazana przez rodziców (testament, pismo) – jeśli nie byli pozbawieni władzy rodzicielskiej
2. Osoba spośród krewnych i innych osób bliskich pozostającego pod opieką albo jego rodziców
3. Osoba wskazana przez właściwą jednostkę organizacyjną pomocy społecznej albo organizację społeczną, do której należy piecza nad małoletnimi po zwróceniu się tam sądu opiekuńczego (chyba, że pozostający pod opieką przebywa w placówce opiekunczo-wychowawczej albo w innej podobnej placówce, w zakładzie poprawczym czy schronisku dla nieletnich – wtedy sąd zwraca się do tych instytucji).
Powyższa kolejność nie jest wiążąca dla sadu – jeśli stwierdzi, że inny kandydat jest lepszy (tak wynika z orzecznictwa Sądu Najwyższgo).
Można też ustanowić opiekę dla kilkorga dzieci, jeśli nie ma sprzeczności interesów, z tym że opieka nad rodzeństwem w miarę możliwości powinna być powierzona jednej osobie.
Objęcie opieki
Następuje od chwili złożenie przyrzeczenia przed sądem, a nie od chwili powołania przez sąd, choć opiekun powinien objąć swe obowiązki niezwłocznie. Każdy powinien objąć opiekę, gdyż jest to obowiązek tak społeczny jak i prawny, a uchylenie się od tego zagrożone sankcją grzywny.
Skoro od ustanowienia opieki do objęcia przez opiekuna opieki może upłynąć spory okres czasu, to sąd może wydać niezbędne zarządzenia, w tym w szczególności ustanowić kuratora.
