Samorządowe kolegia odwoławcze to organy wyższego stopnia, w rozumieniu przepisów Kodeksu Postępowania Administracyjnego (dalej KPA) oraz Ordynacji podatkowej. Są organami jednostek samorządu terytorialnego w znaczeniu procesowym, lecz nie w znaczeniu ustrojowym. Rozpatrują odwołania w indywidualnych sprawach z zakresu administracji publicznej należących do właściwości jednostek samorządu terytorialnego. Obecnie występuje 49 kolegiów odwoławczych.
Kolegia pełnią głównie funkcję orzeczniczą. W kompetencje kontrolno – nadzorcze i sygnalizacyjne zostały wyposażone jedynie w stopniu umożliwiającym realizację ich funkcji podstawowej. Nie wykonują poza tym żadnych innych zadań charakterystycznych dla organów, takich jak np. stanowienie aktów normatywnych powszechnie obowiązujących. Poszczególne orzeczenia kolegiów wiążą w konkretnej sprawie, ale już nie wiążą w pozostałych sprawach tego rodzaju. Orzeczenia wydawane są w składach trzyosobowych, w toku orzekania składy są niezależne od prezesa kolegium, związane wyłącznie przepisami prawa. Te atrybuty działania kolegiów upodabniają je do organów sądowych.
Kolegia mają bardzo szeroki zakres działania (rozpoznają sprawy z zakresu blisko 100 aktów prawnych o randze ustawy), co nie znajduje odzwierciedlenia w żadnym innym organie odwoławczym w strukturze organów publicznych państwa. Zadaniem samorządowych kolegiów odwoławczych jest zapewnienie stronom konstytucyjnego prawa do dwukrotnego rozpoznania i rozpatrzenia sprawy przez niezależny, kompetentny i bezstronny organ administracyjny.
Nadzór nad funkcjonowaniem kolegiów w zakresie przestrzegania prawa ustawodawca powierzył sądom administracyjnym. Rozpatrują one skargi na decyzje samorządowych kolegiów odwoławczych składane pod zarzutem naruszenia prawa.
Samorządowe kolegia odwoławcze jako organy wyższego stopnia, w rozumieniu przepisów KPA i ustawy– Ordynacja podatkowa, w indywidualnych sprawach z zakresu administracji publicznej należących do właściwości jednostek samorządu terytorialnego, są właściwe w szczególności do:
- rozpatrywania odwołań od indywidualnych decyzji administracyjnych,
- zażaleń na postanowienia,
- żądań wznowienia postępowania,
- stwierdzenia nieważności decyzji (wydawanych w I instancji przez organy samorządowe gmin, powiatów oraz województw).
Przepisy szczególne określone w odrębnych ustawach zobowiązują kolegia do orzekania w sprawach z zakresu stosunków cywilnoprawnych, między innymi do orzekania w sprawach:
- odwołań od ustalenia nowych opłat z tytułu prawa użytkowania wieczystego nieruchomości (w sprawach spornych pomiędzy użytkownikami wieczystymi a właścicielami gruntu – Skarbem Państwa lub gminą) – na podstawie przepisów ustawy o gospodarce nieruchomościami,
- przekształcania prawa użytkowania wieczystego w prawo własności
- na podstawie przepisów ustawy o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego przysługującego osobom fizycznym w prawo własności.
W zakresie spraw administracyjnych – odwołania od decyzji i postanowień organów samorządowych I instancji – można pogrupować sprawy według tematyki, której dotyczą:
- podatki i opłaty lokalne oraz zobowiązania podatkowe,
- zagospodarowanie przestrzenne,
- pomoc społeczna,
- sprawy lokalowe i dodatki mieszkaniowe,
- gospodarka nieruchomościami,
- ochrona środowiska, w tym prawo wodne,
- zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych,
- sprawy komunikacyjne – ruch drogowy, drogi, transport, rejestracja pojazdów,
- ewidencji ludności, meldunki (przed przekazaniem tych spraw do właściwości wojewodów),
- ewidencji działalności gospodarczej,
- postępowania egzekucyjnego,
- inne.
Ponadto w sprawach proceduralnych Kolegium orzeka w sprawach:
- wyznaczania organów właściwych do załatwiania sprawy,
- skarg na bezczynność i przewlekłe rozpatrywanie spraw przez
- organy i instancje,
- udzielania odpowiedzi na skargi składane do Naczelnego Sądu Administracyjnego.