Zasada jawności jest jedną z bardzo ważnych i istotnych zasad, znalazła swój wyraz w konstytucji art 45 ust. 1: „Każdy ma prawo sprawiedliwego, jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Podobnie w art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka jest mowa o prawie do publicznego rozpatrzenia sprawy – czynności muszą się obywać jawnie.
W prawie o ustroju sądów powszechnych jest art. 42 § 2: Sądy rozpoznają sprawy i rozstrzygają sprawy w postępowaniu jawnym, w art. 9 Kodeksu Postępowania Cywilnego (KPC): „rozpoznawanie spraw odbywa się jawnie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej”. To zastrzeżenie jest konieczne, gdyż nie wszystkie sprawy nadają się do jawnego rozstrzygania np. w art. 45 ust 2 w Konstytucji wyłączenie jawności może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ale także z punktu widzenia jednostki – z uwagi na ochronę życia prywatnego stron, lub również ważny interes prywatny.
Zasada jawności ma swój aspekt wewnętrzny i zewnętrzny.
1. Jawność wewnętrzna – czyli ta według uczestników postępowania; uczestnicy mają prawo brać udział w całym postępowaniu bez jakichkolwiek wyłączeń od początku do końca, nawet jeśli ustawodawca wyłącza jawność rozprawy z uwagi na wyłączenia, o których mowa w Konstytucji.
2. Jawność zewnętrzna – czyli wobec osób postronnych, wobec publiczności może być, niekiedy musi być ograniczona tymi względami o których mowa w art 45 ust 2, a na gruncie przepisów KPC ustawodawca wyraźnie przewiduje powinności wyłączenia jawności art 153 KPC: „Sąd z urzędu zarządza odbycie całego posiedzenia lub jego części przy drzwiach zamkniętych jeżeli publiczne rozpoznanie sprawy zagraża porządkowi publicznemu lub moralności albo gdy mogą być ujawnione okoliczności objęte ochroną informacji niejawnych.” Te okoliczności sprawiają, że sąd wyłącza jawność posiedzenia w całości bądź części posiedzenia. Należy od tego rozróżnić taką instytucję jak odbycie posiedzenia przy drzwiach zamkniętych, które sąd może zarządzić na wniosek strony. Są inne względy niż te, które wynikają z art 45 Konstytucji, inne względy wynikające z przyczyn leżących po jednej lub obu stronach procesu. Może to być uzasadnione w szczególności gdy mają być rozstrząsane szczegóły życia rodzinnego, prywatnego stron, co by miało narazić strony na swoiste potępienie.
Przejawem zasady ogólnej jawności zewnętrznej jest art 152 KPC: „ Na posiedzenia jawne wstęp mają poza stronami i osobami wezwanymi tylko osoby pełnoletnie”. Ustawodawca rozróżnia pojęcie posiedzeń jawnych i niejawnych. Przykładem posiedzenia jawnego jest rozprawa z art. 210 KPC. Posiedzenia niejawne odbywają się tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Sąd może na posiedzeniach niejawnych podejmować decyzje, wydawać rozstrzygnięcia. Jeśli sąd wyda orzeczenie na posiedzeniu niejawnym ma on obowiązek doręczyć postanowienie obu stronom art. 357 § 2 KPC „Postanowienia wydane na posiedzeniu niejawnym sąd doręcza z urzędu obu stronom chyba, że przepis stanowi inaczej”, a jeśli stronie przysługuje środek zaskarżenia, to dodatkowo musi sporządzić uzasadnienie. Podział na posiedzenia jawne i niejawne wynika z art 148 KPC.
W postępowaniu nieprocesowym regułą są posiedzenia jawne, które nie są rozprawami. Zgodnie z art. 514 § 1 KPC rozprawę wyznacza się wyjątkowo. W postępowaniu egzekucyjnym posiedzenia jawne są rzadkością np. przy rozpoznaniu skargi na postanowienie komornika o ukaraniu grzywną art. 768 KPC, a postanowienia o przybiciu sąd dokonuje czynności z reguły na posiedzeniach niejawnych.
Czym się różni rozprawa od posiedzenia jawnego ? Przyjmuje się, że rozprawa ma służyć merytorycznemu rozstrzygnięciu sporu, wynika to z art. 210. Nawet jeśli sąd wyłączy jawność, to zawsze musi publicznie ogłosić orzeczenie (art. 326 § 2 zdanie pierwsze KPC, art. 357 § 1 KPC, art. 517 KPC).
Oprócz możności uczestniczenia w rozpoznawaniu sprawy, zasada jawności realizuje się jeszcze w tym, że strony, uczestnicy postępowania mają prawo przeglądać akta, a także otrzymywać odpisy, kopie lub wyciągi z tych akt – podobnie ich pełnomocnicy (art. 9 KPC). Czy strony mają prawo skopiować sobie całe akta ? – strona może otrzymywać odpisy z akt, ale nie całe akta (od pierwszej do ostatniej strony), a tylko poszczególne karty z akt. W postępowaniu nieprocesowym o tym stanowi art. 525. Jedyny kompletny egzemplarz sprawy może znajdować się w sądzie.
Kolejnym aspektem zasady jawności jest możność uczestniczenia w określonych czynnościach organów procesowych i egzekucyjnych tj. przy wyłączeniu zasady bezpośredniości strona może uczestniczyć w czynnościach dowodowych, które odbywają się poza rozprawą przez sędziego wyznaczonego, który jedzie na tzw. wizję czy oględziny przedmiotu sporu. Strony mają prawo w nich uczestniczyć np. przy spisaniu majątku ruchomego w przypadku zabezpieczenia spadku (art. 636 KPC), sporządzeniu spisu inwentarza tego majątku (art. 637 KPC), otwarciu, ogłoszeniu testamentu (art. 649 § 2 KPC), z art. 812 KPC wynika, że przy czynnościach egzekucyjnych wierzyciel i dłużnik mogą być obecni, przy zajęciu w obecności wierzyciela z art. 850 KPC, przy opisie i oszacowaniu (art. 945 KPC).
W przypadku naruszenia zasady jawności przez sąd, tj. gdy sąd rozpozna sprawę podczas nieobecności strony (nie zawiadomił jej o terminie albo wadliwie przyjął, że jest zawiadomiona o terminie) – w związku z czym wobec strony postępowanie było niejawne, gdyż w nim nie uczestniczyła (sąd pozbawił stronę możności obrony swoich praw), wtedy postępowanie jest nieważne, a wynika to z art. 379 pkt 5 KPC.