Zasada jawności jest jedną z bardzo ważnych i istotnych zasad, znalazła swój wyraz w Konstytucji w art 45 ust. 1 „Każdy ma prawo sprawiedliwego, jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki (zasada koncentracji) przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Podobnie w art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka jest mowa o prawie do publicznego rozpatrzenia sprawy – czynności muszą się odbywać jawnie.
W prawie o ustroju sądów powszechnych jest art. 42 § 2 Sądy rozpoznają sprawy i rozstrzygają sprawy w postępowaniu jawnym, w art. 9 Kodeksu Postępowania Cywilnego (KPC): „ rozpoznawanie spraw odbywa się jawnie”, chyba, że przepis szczególny stanowi inaczej, to zastrzeżenie jest konieczne, gdyż nie wszystkie sprawy nadają się do jawnego rozstrzygania np. w art. 45 ust 2 w Konstytucji wyłączenie jawności może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ale także z punktu widzenia jednostki – z uwagi na ochronę życia prywatnego stron, lub również ważny interes prywatny.
Zasada jawności ma swój aspekt wewnętrzny i zewnętrzny:
1) Jawność wewnętrzna – czyli ta jawność według uczestników postępowania, uczestnicy mają prawo brać udział w całym postępowaniu bez jakichkolwiek wyłączeń od początku do końca, nawet jeśli ustawodawca wyłącza jawność rozprawy z uwagi na wyłączenia o których mowa w konstytucji.
2) Jawność zewnętrzna – czyli wobec osób postronnych, wobec publiczności może być, niekiedy musi być ograniczona tymi względami o których mowa w art 45 ust 2 Konstytucji, a na gruncie przepisów KPC ustawodawca wyraźnie przewiduje powinności wyłączenia jawności art. 153 „Sąd z urzędu zarządza odbycie całego posiedzenia lub jego części przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie sprawy zagraża porządkowi publicznemu, lub moralności albo gdy mogą być ujawnione okoliczności objęte tajemnica państwową lub służbową.” Te okoliczności sprawiają, że sąd wyłącza jawność posiedzenia od tego wyłączenia całości, części posiedzenia należy rozróżnić taką instytucję, jak odbycie posiedzenia przy drzwiach zamkniętych, które sąd może zarządzić na wniosek strony. Są inne względy, niż te które wynikają z art 45 Konstytucji, inne względy wynikające z przyczyn leżących po jednej lub obu stronach procesu. Może to być uzasadnione w szczególności, gdy mają być rozstrząsane szczegóły życia rodzinnego, prywatnego stron, co by miało narazić strony na swoiste potępienie.
Zasada jawności (jawność wewnętrzna, zewnętrzna) – Przejawem zasady ogólnej jawności zewnętrznej jest art. 152 KPC „Na posiedzenia jawne wstęp mają poza stronami i osobami wezwanymi tylko osoby pełnoletnie”
Ustawodawca rozróżnia pojęcie posiedzeń jawnych i niejawnych:
– przykładem posiedzenia jawnego jest rozprawa art. 210 KPC
– posiedzenia niejawne odbywają się tylko w wypadkach wskazanych w ustawie sąd może na posiedzeniach niejawnych podejmować decyzje, wydawać rozstrzygnięcia; jeśli sąd wyda orzeczenie na posiedzeniu niejawnym, w każdym wypadku musi doręczyć postanowienie obu stronom art. 357 § 2 KPC: „Postanowienia wydane na posiedzeniu niejawnym sąd doręcza z urzędu obu stronom chyba, że przepis stanowi inaczej” – a jeśli stronie przysługuje środek zaskarżenia, to dodatkowo musi sporządzić uzasadnienie.
