Jest to niezwykle istotna zasada postępowania cywilnego zwłaszcza dla stron postępowania. Bolączką każdego wymiaru sprawiedliwości jest tzw. przewlekłość. Środkiem na to jest skarga na przewlekłość przewidziana w polskim prawie lub Europejski Trybunał Praw Człowieka. Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności statuuje w art. 6 naruszenie prawa strony do rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie. Zasada ta powtórzona jest w naszych przepisach procesowych i w Konstytucji. W związku z tym ustawodawca stara się temu przeciwdziałać w ten sposób, że mobilizuje strony do tego by w odpowiednim czasie ten materiał procesowy gromadziły, dostarczały, aby sąd miał na czym pracować. Ta zasada dotyczy właśnie kwestii w jakim czasie powinien materiał ten być gromadzony w postępowaniu cywilnym; materiał procesowy, czyli: fakty, dowody, wnioski.
W ogólności można wyróżnić dwa systemy koncentracji:
1. System prekluzji – nazywany też zasadą ewentualności.
2. System dyskrecjonalnej władzy sędziego (tzn. pozostawiony do swobodnego uznania, nieograniczony przepisami), aczkolwiek w naszym porządku prawnym w postępowaniu cywilnym ta władza sędziego podlega kontroli. Sąd w dalszej części postępowania może narazić się na zarzut naruszenia przepisów postępowania jako zarzut apelacyjny.
Ad 1. System prekluzji – zasada ewentualności
Polega na tym, że ustawa zakreśla dokładnie chwilę, do której można gromadzić cały materiał procesowy. Po przekroczeniu terminu dostarczenie nowych okoliczności, nowego materiału jest już niedopuszczalne, nie wywołuje żadnych skutków. Do tej chwili należy powołać wszelkie możliwe do powołania fakty i dowody i to nawet w sposób ewentualny (polegający na powołaniu tego faktu, czy dowodu na wypadek nie uwzględnieni innego). Z tym że stosowanie tej zasady może prowadzić do absurdalnych sytuacji np. powód dochodzi zapłaty kwoty i ostatecznym terminem złożenia przez pozwanego wszystkich zarzutów jest pierwsza rozprawa, pozwany przychodzi na tą pierwszą rozprawę wnoszę o oddalenie powództwa – bo po pierwsze bo nie dostałem od powoda jakichkolwiek pieniędzy, ewentualnie jakby się okazało, że je dostałem to je oddałem rok temu, ewentualnie gdyby się okazało, że nie oddałem mu rok temu, to przecież jak mi dawał te pieniądze to powiedział , że to darowizna, ewentualnie gdyby było, że dostałem, że nie dostałem, że niebyła darowizna to przecież się przedawniło to roszczenie itp.)
Nasz system stosuje w pewnym zakresie zasadę ewentualności np. 25 § 2 Kodeksu Postępowania Cywilnego (KPC) stanowiąc, że pozwany może zgłosić zarzut niewłaściwego oznaczenia wartości przedmiotu sporu przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy znaczy przed podniesieniem zarzutów merytorycznych np. wnoszę o oddalenie z tej przyczyny, że była to darowizna; wtedy, gdy zajmuje stanowisko co do meritum, wdaje się w spór). Strona nie musi wdać się w spór. Jak strona się nie wda w spór, to sąd uzna za przyznane okoliczności podniesione przez powoda i może uznać powództwo albo jeżeli się nie wda w spór i się nie stawi i nie złoży żadnych wyjaśnień, to może liczyć na wydanie wyroku zaocznego.
Podobne zarzuty ograniczone przez zasadę prekluzji (do czasu wdania się spór co do istoty sprawy):
– istnienie zapisu na sąd polubowny art. 1165 § 1 KPC (też przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy – umowy o właściwość sądu (art. 202 KPC),
– umowy o mediację (art. 2021 KPC),
– jurysdykcję państwa obcego – (art. 1105 § 3 KPC), – w powództwach przeciwegzekucyjnych art. 843 § 3 KPC: „Powód powinien przytoczyć wszystkie zarzuty jakie w tym czasie mógł zgłosić pod rygorem utraty prawa korzystania z nich w dalszym postępowaniu”
– art. 47912 KPC – w sprawach gospodarczych
– art. 493 KPC – zarzuty od nakazu zapłaty
– art. 503 KPC – sprzeciw od nakazu zakaty w postępowaniu upominawczym,
– art. 207 § 3 KPC – pismo przygotowawcze„ stronę reprezentowaną przez adwokata, radcę prawnego przewodniczący może zobowiązać do złożenia pisma przygotowawczego, w którym zobowiązany jest powołać wszystkie twierdzenia, zarzuty i dowody”.
W tych wszystkich przepisach ustawodawca zakreśla termin do zgłoszenia zarzutów, ale nie wszystkich zarzutów jakie można sobie wyobrazić, ale tylko tych zarzutów, których na danym etapie postępowania mógł zgłosić pod rygorem ich utraty.
Ad. 2 Dyskrecjonalny system władzy sędziego
Jest regułą w postępowaniu cywilnym – najdobitniejszym wyrazem jest art. 117 KPC: „ Strona, może aż do zamknięcia rozprawy przytaczać okoliczności faktyczne i dowody (…)„, z tym, że jeżeli powołuje je tylko dla zwłoki, to sąd te środki dowodowe pominie zgodnie z art 217 § 2 KPC.
W realizacji tej zasady służą przepisy, które zmierzają do usprawnienia postępowania – art. 207 § 2 KPC stanowiący, że przewodniczący może zarządzić wniesienie odpowiedzi na pozew, art. 207 § 3 KPC (zobowiązanie do złożenia pisma przygotowawczego), art. 208 KPC (Zarządzenia przewodniczącego, które mają na celu przygotowanie rozprawy). Wszystkie powyższe przepisy są wyrazem dyskrecjonalnej władzy sędziego. Zatem przewodniczący czy sąd decyduje czy uwzględni czy nie środki i okoliczności faktyczne powoływane przez stronę.