Zasada ustności przeciwstawia się zasadzie pisemności, która jest równie ważna.
W naszym Kodeksie Postępowania Cywilnego (kpc) przeważa zasada ustności – jeśli przyjąć, że tym miejscem w którym najpełniej ta zasad ma się realizować jest rozprawa, gdyż tam sąd dokonuje ustaleń faktycznych, prowadzi postępowanie dowodowe, to przeważa zasada ustności.
Aczkolwiek zasada pisemności nie schodzi na drugi plan, gdyż aby zapoczątkować w ogóle postępowanie w sprawie to powód w procesie musi wnieść pozew (pozew na piśmie w dwóch egzemplarzach, żądanie, okoliczności faktyczne). Rozprawa obywa się realizując zasadę ustności, ale z niej sporządza się protokół – protokół jest jedynym dokumentem tego, co się działo na rozprawie. Protokołowanie rozprawy jest realizacja obu zasad – pisemności i ustności.
Wiele czynności uczestników postępowania wymaga realizacji zasady pisemności: pozew, wniosek w postępowaniu nieprocesowym, wniosek w postępowaniu egzekucyjnym, wniosek o udzielenie zabezpieczenia, interwencja uboczna tylko na piśmie art. 77 kpc, środki zaskarżenia, sprzeciw od wyroku zaocznego art. 344 kpc, apelacja art.368 kpc, zażalenie art. 394 § 3 kpc, skarga kasacyjna 3984 kpc, skarga na orzeczenie referendarza art. 398 pkt 22 kpc o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia art. 424 425 kpc, zarzuty, sprzeciw itp.
Można wysłuchać uczestników postępowania na piśmie. W postępowaniu egzekucyjnym art. 760 § 2 kpc „W wypadku gdy wg przepisów kodeksu zachodzi potrzeba wysłuchania strony wysłuchanie odbywa się stosownie do okoliczności, bądź przez spisanie protokołu w obecności lub nieobecności drugiej strony, bądź przez oświadczenie drugiej strony na piśmie.”
Połączenie obu tych zasad (pisemności i ustności) przejawia się np. przy ogłaszaniu orzeczeń na posiedzeniach jawnych. Przewodniczący musi ogłosić orzeczenie na podstawie orzeczenia sporządzonego na piśmie. Z czynności postępowania dokonywanych na posiedzeniach jawnych w ogólności sporządza się protokół art. 157 § 1 kpc, a z posiedzeń niejawnych notatki, jeśli nie wydano orzeczenia art. 157 § 3 kpc.
W postępowaniu nieprocesowym przeważa forma pisemna art 514 § 1 kpc – mówi, że rozprawa odbywa się tylko w wypadkach wskazanych przez przepisy kpc (czyli realizacja zasady ustności przytaczanie wzajemnie swoich twierdzeń i wniosków), ale to nie oznacza, że na posiedzeniach jawnych uczestnicy tej zasady nie realizują, bo sąd do głosu ich dopuszcza.
W postępowaniu zabezpieczającym i egzekucyjnym raczej przeważa zasada pisemności np. zajęcie nieruchomości, rzeczy, wierzytelności – komornik musi to uczynić na piśmie – wniosek na piśmie (art. 760 kpc na piśmie, można nawet wysłuchać stronę postępowania egzekucyjnego).
Ważne jest, że czynności uczestników dokonywane na piśmie powinny spełniać wymogi formalne, aby były skuteczne:
1. należy napisać to co jest ważne z punktu widzenia rozpoznawania danej sprawy,
2. musimy zachować odpowiednią formę art. 126 kpc (wymogi formalne pisma procesowe w ogólności, + dodatkowe wymogi art. 368 kpc np. apelacja – apelacja powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego, a nadto zawierać dalsze okoliczności tj. oznaczenie wyroku, przedstawienie zarzutów, uzasadnienie zarzutów, podobnie ze skargą kasacyjną, skargą o wznowienie postępowania art 409 kpc).