Prawo upadłościowe i naprawcze rządzi się pewnymi zasadami, które są specyficzne dla tego postępowania:
1. Zasada optymalizacji.
Wyrażona w art. 2 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, z której wynika, że tak należy prowadzić postępowanie, aby zaspokojenie wierzycieli było w jak najwyższym stopniu, a jeżeli racjonalne względy na to pozwolą, by przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane w dotychczasowym stanie. To pojęcie zachowanie przedsiębiorstwa dłużnika należy rozumieć jako zachowanie przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym jako przedmiotu obrotu, dlatego gdy w postępowaniu likwidacyjnym majątek dłużnika zostaje spieniężony, a przedsiębiorca jest osobą prawna, to z reguły prowadzi to do tego, że zakończenie postępowania likwidacyjnego prowadzi do ustania bytu prawnego tego podmiotu.
2. Zasada dominacji grupowego interesu wierzycieli
Wyraża się ona w tym, że upadły uczestnik postępowania upadłościowego nie korzysta tak jak w innych postępowaniach z pełnej kontradyktoryjności i równości stron. Upadły „poddaje” się temu postępowaniu, a wierzyciele mający przewidziane przez prawo większości decydują o jego przebiegu i likwidacji majątku. Weźmy przykład – układ likwidacyjny zapada większością głosów na zgromadzeniu wierzycieli i takie decyzje wymagają zgody rady wierzycieli, a upadły jest pozbawiony prawa decydowania o swoim majątku i sposobie likwidacji. Konflikt, który może powstać pomiędzy wierzycielami jest rozstrzygany przez większość wierzycieli. Zatwierdzony układ obejmuje również tych wierzycieli, który głosowali przeciwko niemu.
3. Zasada formalizmu procesowego
Zasada zakłada, że uczestnikami postępowania są podmioty profesjonalne – przedsiębiorcy, od których wymaga się należytej dbałości w działaniach, a ma to na celu przyspieszenie i usprawnienie postępowania. Chociaż w 2010 r. troszkę złagodzono formalizm w przypadku zgłaszania przez dłużnika wniosku (wzywa się teraz go uzupełnienie braków), to jednak jest on w wielu kwestiach jeszcze dość znaczny. Wcześniej było tak, że jeśli dłużnik składał wniosek o ogłoszenie upadłości, to jeśli był wadliwy , to zwracało się go bez wzywania o uzupełnienie braków. W takiej sytuacji składało się ponowny wniosek i jednocześnie traciło się domniemanie, że wykonało się obowiązek zgłoszenia upadłości w terminie, bo od powstania przesłanki ogłoszenia upadłości jest termin 2 – tygodniowy na złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości (prawidłowego wniosku), a ponadto członkowie zarządu narażali się na odpowiedzialność z art. 299 Kodeksu Spółek Handlowych. Orzecznictwo poparło stanowisko, że gdy wniosek jest składany po raz drugi albo trzeci, to członkom zarządu nie można było przypisać należytej staranności w dochowaniu terminu do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Powyższa zasada dotyczy także zgłoszenia wierzytelności i w razie jakichkolwiek uchybień takie zgłoszenia są zwracane, ale nie powoduje to ujemnych konsekwencji dla wierzycieli. Wierzytelności powinny być zgłaszane do 3 miesięcy od ogłoszenia upadłości, ale te zgłoszenia w praktyce napływają przez cały czas trwania postępowania. Należy brać pod uwagę terminy przedawnień wierzytelności (wierzytelności przedawnione nie podlegają zgłoszeniu). Ten kto nie dokonał prawidłowego zgłoszenia nie uczestniczy w podziale majątku upadłego dłużnika.
4. Zasada arbitralności
Wiele kwestii jest rozstrzyganych arbitralnie, sędzia komisarz może domagać się oświadczeń, zapewnień w formie pisemnej, a nie w formie przesłuchań stron. Ponadto ustalenia majątku opiera się na dowodach w formie pisemnej, co ma na celu skrócenie postępowania. Może to spowodować trudności w skutecznym zgłoszeniu wierzytelności, co do których nie istnieją dowody w postaci dokumentów (np. firma wykonywała roboty na podstawie pisemnej umowy, byli dopuszczeni do wykonywania na placu budowy, byli świadkowie, ale brak jest dowodów pisemnych i sąd stwierdza, że dowodzenie wierzytelności na etapie postępowania upadłościowego jest spóźnione).
5. Zasada rozporządzalności
Postępowanie upadłościowe i inne postępowania uregulowane tą ustawą prowadzone są na wniosek, co do zasady. Z urzędu postępowania upadłościowego się nie prowadzi. Wyjątkiem jest wtórne postępowanie upadłościowe występujące przy międzynarodowym postępowaniu upadłościowym, ale to jest wyjątek od zasady. Postępowanie w sprawach orzekania zakazu prowadzenia działalności gospodarczej wcześniej było wszczynane z urzędu. Aktualnie z takim postępowaniem możemy mieć do czynienia, gdy wierzyciel lub inny podmiot uprawniony do wszczęcia zainicjuje takie postępowanie. Sąd z urzędu takiego postępowania o orzeczenie zakazu prowadzenia działalności nie prowadzi. Ta zasada rozporządzalności ma też takie znaczenie, że jeżeli dłużnik nie chce, aby w stosunku do niego ogłoszono upadłość i ukrywa fakt niespłacalności, to ma następujące drogi postępowania:
– postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości musi albo wykazać, że brak jest podstaw do ogłoszenia upadłości albo
– dłużnik nie ma zdolności upadłościowej,
– albo mimo istnienia podstaw do ogłoszenia upadłości, istnieją negatywne przesłanki do ogłoszenia upadłości,
– albo dłużnik może doprowadzić do tego, że ten wierzyciel wniosek wycofa.
Wtedy bowiem sąd jest zobowiązany te postępowanie umorzyć.
6. Zasada kierownictwa sędziowskiego
Polega na tym, że w postępowaniu upadłościowym po ogłoszeniu upadłości, występuje taki specyficzny organ, jakim jest sędzia komisarz. Jest to taki sędzia wyznaczony w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości sprawujący permanentny nadzór nad tym postępowaniem i spełniający funkcje nadzorcze, ale i orzecznicze.
7. Zasada dwuinstancyjności
Przejawia się w tym, że od orzeczeń kończących postępowanie przysługuje zażalenie w przypadkach wskazanych w ustawie.
