Instytucja zastawu skarbowego została uregulowana w art. 41 i następnych ustawy Ordynacja podatkowa. Zastaw skarbowy to szczególny rodzaj zastawu ustawowego, który uprawnia wierzyciela do dochodzenia zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością. Zatem jest on skuteczny wobec każdorazowego właściciela przedmiotu zastawu i ma pierwszeństwo przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy. Stanowi ograniczone prawo rzeczowe o charakterze bezwzględnym.
Zastaw skarbowy jest jedną z form zabezpieczenia wykonania zobowiązań podatkowych. Przysługuje Skarbowi Państwa i jednostkom samorządu terytorialnego. Wedle art. 41 ordynacji podatkowej przysługuje tym jednostkom z tytułu:
- zaległości podatkowych stanowiących ich dochód oraz odsetek za zwłokę od tych zaległości,
- zobowiązań podatkowych powstałych w sposób przewidziany w art. 21 § 1 pkt.2, czyli z dniem doręczenia decyzji organu podatkowego, ustalającej wysokość tego zobowiązania.
Zastaw skarbowy można ustanowić na:
- wszystkich rzeczach ruchomych
- oraz zbywalnych prawach majątkowych
będących własnością podatnika oraz stanowiących współwłasność łączną podatnika i jego małżonka. Ich wartość musi wynosić w dniu ustanowienia zastawu co najmniej 10 000 zł. Jednakże zastawem skarbowym nie mogą być obciążone rzeczy lub prawa majątkowe niepodlegające egzekucji oraz mogące być przedmiotem hipoteki.
Spisu rzeczy ruchomych oraz zbywalnych praw majątkowych, które mogą być przedmiotem zastawu skarbowego, dokonuje organ podatkowy. Może on w celu ustalenia przedmiotu ewentualnego zastawu zażądać od podatnika wyjawienia rzeczy ruchomych lub praw majątkowych, które mogą być przedmiotem zastawu skarbowego w trakcie postępowania podatkowego lub kontroli podatkowej. Wyjawienia dokonuje się w formie oświadczenia składanego pod rygorem odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania. Przed złożeniem oświadczenia o odpowiedzialności karnej należy podatnika pouczyć.
Zastaw skarbowy powstaje z dniem wpisu do rejestru zastawów skarbowych. Obciążona zastawem rzecz nadal pozostaje we władaniu podatnika. Może on korzystać z rzeczy obciążonej, rozporządzać nią, a nawet dokonywać zbycia. Ponieważ jest to prawo, które „idzie za rzeczą”, fiskus może zaspokoić się z przedmiotu zastawu bez względu na zmianę jej właściciela.
Wpis zastawu skarbowego do rejestru dokonywany jest na podstawie doręczonej decyzji:
- ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego;
- określającej wysokość odsetek za zwłokę;
- odpowiedzialności podatkowej płatnika lub inkasenta;
- odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej;
- odpowiedzialności spadkobiercy;
- określającej wysokość zwrotu podatku.
Jeżeli naczelnik urzędu skarbowego dokonuje wpisu zastawu skarbowego do rejestru (oraz wykreślenia), zawiadamia o tym podatnika, płatnika lub inkasenta, następcę prawnego lub osobę trzecią odpowiadającą za zaległości podatkowe.
Zastaw skarbowy wygasa:
- z mocy prawa z dniem wygaśnięcia zobowiązania podatkowego,
- z dniem egzekucyjnej sprzedaży przedmiotu zastawu,
- z dniem wykreślenia wpisu z rejestru zastawów skarbowych.
Wykreślenie wpisu z rejestru zastawów skarbowych następuje, jeżeli w dniu ustanowienia zastawu skarbowego na danej rzeczy lub prawie, nie stanowiły one własności podatnika, płatnika, inkasenta, następcy prawnego lub osoby trzeciej odpowiadającej za zaległości podatkowe. Jeżeli osoba powołująca się na swoje prawo własności, powzięła wiadomość o ustanowieniu zastawu, winna jest złożyć wniosek o wykreślenie wpisu w terminie 7 dni. Organ uprawniony wydaje decyzję.
W przypadku nieuregulowania należności pomimo ustanowienia zastawu, organ podatkowy będzie mógł zaspokoić swoją wierzytelność z przedmiotu zastawu w trybie egzekucji administracyjnej.
Co do pierwszeństwa, zastaw skarbowy wpisany wcześniej ma pierwszeństwo przed zastawem skarbowym wpisanym później.