Kwestię kosztów sądowych reguluje ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, a także Kodeks postępowania cywilnego. Z zasady pisma wnoszone do sądu podlegają opłacie. Zgodnie z art. 1262. kpc §1 „Sąd nie podejmie żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata.” Ustawa stanowi, iż do uiszczenia kosztów sądowych obowiązana jest strona, która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki. Koszty sądowe stanowią opłaty i wydatki. Opłatę pobiera się od pisma wnoszonego przez stronę do sądu (opłata „za wniesienie”), natomiast wydatki uiszcza się od wniosku o wydanie stronie z akt różnego rodzaju odpisów, wypisów etc. (opłata „za wydanie”).
Zwolnienie od kosztów cywilnych jest więc sytuacją wyjątkową. Dzięki temu droga sądowa nie jest zamknięta dla osób o trudnej sytuacji materialnej. Konieczne jest wniesienie wniosku przez zainteresowanego (sąd nie zwalnia od kosztów „z urzędu”, może jedynie pouczyć stronę o takiej możliwości). Strona może złożyć wniosek o zwolnienie od kosztów w każdym stadium postępowania, aż do jego prawomocnego zakończenia (jednak istnieją w tej kwestii wyjątki jak np. postępowanie wieczystoksięgowe).
Zgodnie z art. 101 §1 wspomnianej ustawy zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Należy także sporządzić oświadczenie zawierające dane o:
- Stanie rodzinnym
- Majątku
- Dochodach
- Źródłach utrzymania
osoby, która ubiega się o zwolnienie, oraz dołączyć je do wniosku określonego w §1. Jeżeli oświadczenie nie zostało złożone albo nie zawiera wszystkich wymaganych danych, strona zostaje wezwana, pod rygorem zwrócenia pisma, do uzupełnienia. Jednak jeżeli o zwolnienie od kosztów ubiega się strona reprezentowana przez adwokata lub radcę prawnego wniosek złożony bez dołączenia oświadczenia przewodniczący zwraca bez wzywania o uzupełnienie braków formalnych.
Ustawodawca wprowadził pewne udogodnienia dla osób chcących złożyć wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych. Można go zgłosić na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy (do wniosku ustnego także należy dołączyć oświadczenie). Ponadto osoba fizyczna, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania.
Sąd może zwolnić stronę od kosztów sądowych w części, jeżeli strona jest w stanie ponieść tylko część tych kosztów.
Sąd może także przyznać zwolnienie od kosztów sądowych osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie.
Na postanowienie sądu o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych przysługuje zażalenie, od którego nie pobiera się opłat. Jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zostanie oddalony strona nie może domagać się zwolnienia drugi raz opierając się na tych samych okolicznościach, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku. Złożenie takiego wniosku powoduje jego odrzucenie, na które nie przysługuje zażalenie.
Jeżeli w sprawie powstają okoliczności na podstawie których sąd powziął wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony domagającej się zwolnienia od kosztów sądowych lub z niego korzystającej sąd może zarządzić stosowne dochodzenie. Źródłem tych wątpliwości mogą być także oświadczenia strony przeciwnej. Jeżeli strona świadomie poda nieprawdziwe okoliczności i na tej podstawi uzyska zwolnienie od kosztów sądowych ponosi sankcje: sąd cofa zwolnienie (strona musi uiścić wszystkie opłaty i wydatki), a także nakłada na stronę grzywnę w wysokości do 1 tys. złotych. Jeżeli okoliczności na podstawie których stronie przyznano zwolnienie przestały istnieć strona zobowiązana jest zwrócić opłaty i wydatki, ale sąd może postanowić o zwrocie częściowym ( stosownie do zmiany która nastąpiła). Sąd odmawia zwolnienia od kosztów sądowych stronie w razie oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw.
Art. 108 stanowi iż „Zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi.” a zatem nie powoduje zwolnienia od zobowiązań wobec drugiej strony.