Odpowiedzialność karna osób nieletnich w polskim prawie uregulowana została dwutorowo, bowiem mówi o niej zarówno Kodeks karny, jak również ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Kim jest więc osoba nieletnia?
Przede wszystkim pojęcie nieletniego należy odróżnić od pojęcia osoby młodocianej, a więc takie, która momencie popełnienia czynu nie ukończyła 21 lat, zaś w momencie orzekania – 24. Ustawodawca nie definiuje wprost osoby nieletniej, jednak z brzmienia kodeksu karnego można wnioskować, iż osobą nieletnią z całą pewnością jest osoba, która w momencie popełniania czynu zabronionego nie ukończyła lat 17. Mając na uwadze, iż różne osoby posiadają różny stopień dojrzałości psychicznej i emocjonalnej, ustawodawca zastrzegł w art. 10 §2 możliwość obniżenia standardowej granicy 17 lat, do lat 15, jeżeli nieletni dopuszcza się jednego z czynów enumeratywnie wymienionych a rzeczonym art. 10 §2. Warto podkreślić, że są to czyny o bardzo dużej szkodliwości społecznej, nierzadko popełniane przez młodocianych sprawców z wyjątkową brutalnością. Zarówno w odniesieniu do młodocianego, który ukończył 17 lat, jak również do wyjątków młodocianych, którzy ukończyli lat 15, zastosowanie mają przepisy kodeksu karnego.
Podczas wymierzania kary w odniesieniu do nieletniego, sąd kieruje się przede wszystkim celami wychowawczymi, jakie spełnić ma postępowanie karne w stosunku do sprawcy nieletniego. Pod uwagę brane są w takich przypadkach warunki i właściwości osobiste sprawcy, wszelkie okoliczności popełnienia sprawcy oraz stopień rozwoju nieletniego. W przypadkach osób poniżej 15 roku życia, sąd bierze również pod rozwagę okoliczność, wskazującą, iż zastosowane wcześniej środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. W przypadku sprawców, którzy nie ukończyli 15 lat orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary. W stosunku zaś do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.
Jak wspomniano we wstępie, kolejnym aktem regulującym odpowiedzialność karną nieletnich jest ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Ustawa reguluje wszelkie przypadki, kiedy niezbędne okazuje się ukaranie nieletniego, lecz nie na podstawie kodeksu karnego. Zgodnie z omawianą ustawą, osobą nieletnią będzie więc:
- Osoba, która nie ukończyła lat 18 – w przypadkach zapobiegania i zwalczania demoralizacji,
- Osoby, które ukończyły 13 lat, ale nie ukończyły lat 17 – w postępowaniach w sprawach o czyny,
- Osoby wobec których zastosowano środki wychowawcze lub poprawcze – w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.
Jak wyraźnie wskazuje ustawodawca, w każdej sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny. Ponadto w postępowaniu z nieletnim bierze się pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego. Przechodząc do wskazania środków zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich wskazać należy, iż wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym; kara może być orzeczona tylko w wypadkach prawem przewidzianych, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego. Ustawodawca w rzeczonym akcie prawnym zawarł bardzo bogaty katalog środków, które może zastosować sąd rodzinny, a które to będą stosowne do zaistniałych okoliczności, będą mieć na uwadze przede wszystkim właściwości nieletniego i dążyć będą do wychowania i resocjalizacji sprawcy przestępstwa, co jest w takich przypadkach głównym celem sądów.
Paulina Szatka