Ubezwłasnowolnienie to termin prawny, odnoszący się do częściowego ograniczenia, lub całkowitego pozbawienia osoby fizycznej czynności prawnych. W przypadku, gdy osoba, mimo osiągnięcia pełnoletności, nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim życiem, sąd może wydać decyzję o ubezwłasnowolnieniu. Decyzja taka zapada, gdy jednostka ma znaczne problemy z funkcjonowaniem psychospołecznym. Najczęściej występują tu takie czynniki jak: głębokie, znaczne lub umiarkowane upośledzenie funkcji psychicznych, zaburzenia umysłowe, a także uzależnienia. Instytucja ubezwłasnowolnienia została wprowadzona w celu ochrony takich osób oraz ich interesów. Niedopuszczalne jest orzekanie ubezwłasnowolnienia z przyczyn innych niż dobro pacjenta.
W polskim prawie wyróżnione zostały dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia: całkowite oraz częściowe.
Zgodnie z art. 16. § 1. Kodeksu Cywilnego: Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
W przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego ustanawia się kuratelę. Osoba fizyczna może w tym przypadku samodzielnie podejmować decyzje (na skutek których nie powstają żadne zobowiązania) oraz dokonywać określonych czynności prawnych, ale aby mogły zostać one uznane, absolutnie niezbędna jest zgoda kuratora wprowadzonego przez sąd opiekuńczy. Jednostka może podjąć pracę oraz samodzielnie dysponować zarobkiem. Na kuratorze ciąży odpowiedzialność polegająca przede wszystkim na dbaniu o interesy podopiecznego. Dochodzą tu do głosu takie elementy jak: środki do życia, zapewnienie opieki medycznej, czy zadbanie o nie stwarzanie zagrożenia dla otoczenia.
Kwestię ubezwłasnowolnienia całkowitego reguluje art. 13. § 1. Kodeksu cywilnego. Ustanawia on,że: Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym skutkuje zupełnym unieważnieniem wszelkich czynności prawnych oraz niemożnością samodzielnego decydowania nie tylko w sprawach wszelkich zobowiązań, ale często także w zakresie czynności codziennego funkcjonowania. Osoba taka nie ma więc prawa wykonywania pracy, nie posiada prawa wyborczego oraz pozbawiona jest władzy rodzicielskiej. Podstawą jest tu fakt, iż większość działań może skutkować rażącym pokrzywdzeniem zabezpieczonej ochroną osoby fizycznej.
Postępowanie o ubezwłasnowolnienie następuje na skutek złożenia do sądu okręgowego miejsca zamieszkania osoby wniosku przez zstępnych, rodziców, małżonka, przedstawiciela ustawowego bądź prokuratora. W toku postępowania konieczne są konsultacje z biegłym psychologiem lub lekarzem. Opłata od wniosku jest stała i wynosi 40 zł.